«avtomatlashtirish, boshqaruv va matbaa» fakulteti
-chizma. Xususiy kapitalni tasniflashning tarkibiy tizimi
Yüklə 252,65 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 2-chizma. Xususiy kapitalni tasniflashning tarkibiy tizimi
Ushbu chizmaga ko‘ra, xususiy kapitalni tasniflashning yuqori bo‘g‘inida uning moddiylik belgisi turadi. Ushbu belgisiga ko‘ra, korxona va tashkilotlarning barcha xususiy kapitalini ikki guruhga, ya’ni moddiy xususiy kapital va nomoddiy xususiy kapitalga ajratish mumkin. Moddiy xususiy kapital deganda, korxona va tashkilotlarining moddiy bo‘lgan barcha aktivlari tushuniladi. Korxonalarning barcha moddiy xususiy kapitali barcha aktivlarning bir qismi sifatida buxgalteriya balansining «AKTIV» qismida joylashadi. Nomoddiy xususiy kapital o‘z ifodasini nomoddiy aktivlarda topadi. Bu ham buxgalteriya balansining aktiv qismida joylashadi Xizmat muddati belgisi bo‘yicha xususiy kapital korxona va Faoliyatda ishtirok etish darajasi bo’yicha Turgan joyi bo’yicha Turi yoki ko’rinish bo’yicha Tashkil topish manbasi bo’yicha Xizmat muddati bo'yicha Moddiyligi bo’yicha 19 tashkilotlarda qancha muddatda iqtisodiy samara berishi, ya’ni foyda keltirish bilan tasniflanadi. Ushbu belgi bo‘yicha barcha xususiy kapitalni uzoq muddatli va qisqa muddatli xususiy kapitalga ajratish mumkin. Xizmat muddati belgisi sifatida buxgalteriya hisobida, odatda, bir yillik muddat qabul qilingan. Ushbu muddatga ko‘ra bir yildan ko‘p xizmat qiladigan xususiy kapital uzoq muddatli,1 yilgacha amal qiladigan xususiy kapital esa qisqa muddatli xususiy kapital hisoblanadi. Uzoq muddatli xususiy kapitalga asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar (patent, litsenziya, turli huquqlar, yangi g‘oyalar va boshqalar) va bir yildan kam bo‘lmagan muddatga qo‘yilgan qo‘yilmalar kiradi. Qisqa muddatli xususiy kapitalni adabiyotlarda (shu jumladan, 2004 yil 1 yanvardan qo‘llanilib kelinayotgan buxgalteriya balansida) «aylanma aktivlar» deb ham ataydilar. Ularga ishlab chiqarish zaxiralari, tovar moddiy boyliklar, pul mablag‘lari va boshqalar kiradi. Faoliyatda ishtirok etish darajasiga ko‘ra barcha xususiy kapitallar faol va faol bo‘lmagan xususiyatlarga ega bo‘lishi mumkin. Odatda, aylanma mablag‘lar, asosiy vositalarning faol qismi (mashina va mexanizmlar) korxona faoliyatida faol ishtirok etadi va ko‘proq foyda keltiradi. Hisob-kitoblar bo‘yicha boshqa mijozlarda bo‘lgan xususiy kapital, ya’ni debitorlik qarzlar korxona faoliyatining rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Turgan joyiga ko‘ra xususiy kapital ekspluatatsiyadagi, ya’ni foydalanishdagi va zaxiradagi (konservatsiya qilingan) xususiy kapitalga bo‘linadi. Foydalanishdagi kapital - bu korxona va tashkilotlarning moliyaviy - xo‘jalik faoliyatini yuritishda qatnashayotgan kapitaldir. Zaxiradagi kapital esa vaqtinchalik qurilishi tugatilmagan binolar, sexlar, ishlab chiqarishga mo‘ljallanib sotib olingan, lekin mablag‘ etishmasligi sababli vaqtincha omborda turib qolgan uskuna va jihozlardan iboratdir. Turi va ko‘rinish belgisiga ko‘ra xususiy kapital real moddiy-tovar boyliklaridan iborat bo‘ladi, ya’ni u, bino, inshootlar, materiallar, tayyor mahsulotlar, tovarlar, pul mablag‘lari va boshqalar hisobiga shakllanadi. Bular ham buxgalteriya balansida o‘z aksini topgan. Korxona, tashkilot, turli 20 jamiyatlarning xususiy kapitali, asosan, quyidagi manbalar hisobidan shakllanishini kuzatish mumkin, ya’ni: mulk egalarining mablag‘laridan, ta’sischilar ulushidan, faoliyatdan olingan foydadan, qaytarib bermaslik sharti bilan olingan mablag‘lardan va hokazolardan. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida yangi tashkil etilayotgan korxonalar o‘z moliyaviy va moddiy resurslarini mustaqil shakllantiradi. Bunday resurslar, odatda, korxona ta’sischilari tomonidan o‘z xususiy mulklarini ustav kapitaliga ulushi sifatida qo‘shish bilan yaratiladi. Ustav kapitali - huquqlar va imtiyozlar olish uchun korxona muassislari tomonidan ta’sis hujjatlariga muvofiq qo‘shilgan (to‘langan) hamda korxonaning xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan moddiy boyliklar, pul mablag‘lari va xarajatlar majmuidir. Ustav kapitalining xususiyatlariga quyidagilar kiradi: - Ustav kapitalining miqdori korxona ustavi va ta’sis shartnomasiga muvofiq belgilanadi va nisbatan doimiy harakterga ega bo‘ladi. Uning birlamchi miqdorini o‘zgarishi faqat korxona ustavini davlat qaydnomasidan qayta o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladi; - Ustav kapitalini haqiqatda shakllantirish vaqt bo‘yicha chegaralanadi. O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq korxonalar ustav kapitalini shakllantirishning oxirgi muddati bo‘lib ta’sis etilgan sanadan boshlab bir yil. - Ustav kapitaliga ta’sischilarning hissalari uzoq va qisqa muddatli aktivlar bilan, ya’ni asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, kapital va moliyaviy investitsiyalar, tovar-moddiy boyliklar va pul mablag‘lari bilan , kiritilishi mumkin. Ta’sischilarning ustav kapitalidagi hissalari korxonaning sof foydasini hissali usulda taqsimlashga, aksiyalarning soni esa sof foydani ularning har biriga mos ravishda taqsimlashga asos bo‘lib hisoblanadi. Davlat korxonalarida sof foyda taqsimlanmaydi va ustav kapitalining miqdorini oshirishga yo‘naltiriladi. |