Aydin talibzadə
Yüklə 2,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
______________Milli Kitabxana_______________ 274 olmuşam. Bu qadının da alicənablığı, sənətə və həqiqətə sevgisi həsəd doğuracaq qədər yüksəkdir. 1968-ci il martın 15-də Milli Teatrın baş rejissoru Tofiq Kazımovun quruluşunda “Hamlet” tamaşası oynanılır, içi hamletizmlə dolu olan bir sənətçinin, professorun, doktor Mehdinin gəlişi ərəfəsində. Gertruda rolunun ifaçısı Şəfiqə Məmmədovadır. Hamlet isə Həsən Turabovdur... 1968-ci il dekabrın 28-də isə Mehdinin “Canlı meyit” tamaşasının premyerası göstəriləcək. Mehdi Məmmədovla Tofiq Kazımovun teatr dünyasında gizli, məxfi, soyuq “müharibə” başlayırdı. Dünənə qədər onlar müxtəlif sənət düşərgələrinə mənsub olduqlarını bilirdilər və bunu bildikləri üçün qarşılaşmırdılar, “toqquşmurdular”, yarışmırdılar. İndisə Mehdi sanki keçmişdən qayıdıb Tofiqin teatr zamanına daxil olurdu və haradasa onun sahmanına, qaydalarına, teatr qavrayışına “təcavüz” eləyirdi. Bir teatrın repertuarında Şekspirlə Tolstoyun yan-yanaşı dayanması fenomenal və son dərəcə nadir hadisədir. Tofir Kazımov və Mehdi Məmmədov masştablı iki rejissorun da bir teatra “sığışması” görünməmiş bir şeydir. Çünki onların adı müxtəlif bədii-estetik qanunları, prinsipləri, oyun dəblərini eyhamlaşdırırdı. “Canlı meyit”, yəni olumla ölüm bir arada, yəni nə ondansan, nə bundan, Mehdi hamletizminin təzahür variantı kimi yozula bilərmi? Niyə məhz “Canlı meyit”? Fedya Protasov rolunda isə Mehdinin özü: o, səhnədə canlı meyiti ifa edir. Pyesin qəhrəmanı canlı meyit kimi, var ola-ola yox olan adam kimi tanıtdırılır. Elə bu an mən soruşuram: Mehdinin canlı meyitlə özünü identifikasiyası nə qədərdir? Axı Fyodor Protasov özünəməxsus bir rus Hamletidir; bir ayağı olumdadır, bir ayağı ölümdə... Mehdi də, yaddan çıxarmayaq ki, ingilislərin özlərinin dediyi kimi “azərbaycanlı şahzadə Hamlet” idi. Mən belə fikirləşirəm ki, Mehdi Məmmədov məhz içindəki hamletizmi gerçəkləşdirməkdən ötrü “Canlı meyit”i ______________Milli Kitabxana_______________ 275 Milli Teatrın səhnəsinə gətirmişdi, “Hamlet” əvəzinə gətirmişdi və Hamleti düşünə-düşünə Fedya Protasovu oynamışdı. Qəribədir, fikirlərimin sinxronunu mən qəfildən teatrşünas Mahmud Allahverdiyevin “Canlı meyit” barəsində yazdığı məqalədə tapdım: “... Mehdi Məmmədovun Protasovu mühitin amansız ictimai qanunlarının təzyiq və təqibi nəticəsində öz-özünü danıb, acınacaqlı bir həyat sürüb. O, diri- diri ölülər cərgəsində durarkən tamaşaçı insan və zaman arasındakı vəhdətin pozulması səbəblərini dərk edir, ədaləti unudub qanunsuzluq törədən qanunlara qarşı çıxır”. 205 Zamanların əlaqələsi qırıldığı dövrün qəhrəmanıdır Hamlet. İnsan və zaman arasında rabitə kəsildikdə Fedya Protasov kimilər Hamlet olub Hamlet üslubunda davranırlar, “olum, ya ölüm?” dilemmasını həll etməyə çalışırlar. Beləliklə, “Canlı meyit” Milli Teatrda. Quruluşçu rejissor Mehdi Məmmədov. Rəssam Yuri Toropov. Bəstəkar Tofiq Quliyev. Pyesi rus dilindən azəri türkcəsinə çevirən Ənvər Məmmədxanlı. Və bir də aktyorlar... Üstünlük yaşlı və orta nəslin nümayəndələrinə verilmişdir. Bircə Maşanın ifaçısı Şəfiqə Məmmədovanın 23 yaşı var... Ətrafda isə yenə Ağasadıq Gəraybəyli (knyaz Abrezkov), yenə Kamil Qubuşov (Müstəntiq), yenə Əli Zeynalov (Fedya), yenə İsmayıl Osmanlı (Aleksandrov), yenə Sofiya Bəsirzadə (Anna Dmitriyevna), yenə Leyla Bədirbəyli (Liza) , yenə Mirvari Novruzova (Anna Pavlovna) və başqaları... hətta içi Ağahüseyn Cavadov qarışıq... yəni “köhnə qvardiya”. Mehdi bu aktyorların əksəriyyətilə səhnədə işləmişdi. Vaxtilə o, lap gənc Məlik Dadaşova “On ikinci gecə” tamaşasında Sebastyanı tapşırmışdı, sonra Veselini. İndisə Məlik Dadaşov Karenin idi və “Canlı meyit”də yaşca bütün kişi aktyorlardan ən kiçiyi idi və onun... 45 yaşı vardı. Bu tamaşada Saşanı da cavan aktrisa Səfurə İbrahimova oynayırdı: amma bu, qüvvələr nisbətini dəyişmirdi. Deməli, Mehdi öz tamaşasının mərkəzinə Tofiqdən fərqli olaraq yaşlı və orta nəslin aktyorlarını yığmışdı. Halbuki ______________Milli Kitabxana_______________ 276 Tofiq son beş ildə hazırladığı tamaşalarda tamamilə bunun əksini eləyirdi. Mehdi teatra qayıdıb öz dayağını “köhnə qvardiya”nın sıralarında axtarırdı. Bunu Mehdi - Tofiq qarşıdurumunda strateji gediş saymaq olardımı, və ya Mehdinin bu rol bölgüsündə strategiya əlaməti vardımı? Doğrusunu Allah bilir: onlarsa ölüb gedib haqqa qovuşublar. Həqiqət, bu idi ki, Milli Teatr iki yerə parçalanırdı: kimlərsə Mehdinin mövqeyini, sənət ideallarını, zövq prioritetlərini dəstəkləyirdi, kimlərsə - Tofiqin. Qəribə də olsa, deməliyəm ki, teatr demokratiyaya, sosial ədalətə difiramb oxuya-oxuya təkhakimiyyətli idarə üsulunu, yəni avtokrat rejimi “sevir”. Bu da axırı ona gətirib çıxarır ki, bir aktyor truppasının iki lider rejissoru ola bilməz. Əgər olarsa... bu heç də teatra, truppaya xeyir gətirməyəcək... Əgər olarsa... hər iki lider özünü rahat hiss etməyəcək... Əgər olarsa... teatr elə gözönündəcə canlı meyitə çevriləcək... Bütün proseslər zəncirvaridir, hadisələrsə simvolik. Mehdi Məmmədovun “Canlı meyit”i maarifçilər teatrının son aqibətinin əvvəlini eyhamlaşdırırdı... Rəssam Yuri Toropov tamaşaya lakonik tərtibat vermişdi və bu tərtibatın əsas mənadaşıyıcı elementi türməni eyhamlaşdıran dəmir barmaqlıqlar idi. Fikir aydındır: Fyodor Protasov üçün Rusiya türmədir!!! “Hamlet”i xatırladınızmı? Tərtibatın ideyası, “fitva”sı, əlbəttə ki, Mehdidən gəlirdi... “Canlı meyit” özünü identifikasiyanın zirvəsində reallaşmışdı və Mehdini bütünlükdə içinə hopdurmuşdu. Mehdi üçün Mehdinin qurduğu tamaşa kimi yozulmalıdır bu... müxtəlif məna qatlarında: yəni sosial-ictimai platformada Mehdi... yəni mənəvi-psixoloji müstəvidə Mehdi... yəni ruhsal, emosional sferada Mehdi... yəni ailə-məişət sistemində Mehdi... yəni günün teatr mədəniyyətində Mehdi... Cəfər Cəfərov da boş yerə yazmırdı ki, “rejissorun niyyəti, rəhbər tutduğu realist psixoloji prinsip onun özünün ifa etdiyi obrazda daha aydın nəzərə çarpırdı”. 206 Protasova Mehdi güzgüdə özünə baxan kimi baxırdı və elə ol Yüklə 2,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|