23
qorxduq, pristavların qabağında titrədik, dilimiz tutuldu, nitqimiz olmadı dərdimizi
söyləməyə... Getsin gəlməsin, xudaya! Hər nə qazandıq, qopardılar... Əl atdılar
torpağımıza. Saldılar bizi cəhalət dəryasına. Əlimizdə olan mədəniyyət yavaş-
yavaş puç oldu... Axırı qəsd etdilər dilimizi, dinimizi batırsınlar... Cəlladlarımız
bizi axır nəfəsə yetirdilər... Getsin gəlməsin, xudaya!...” Rusiyada baş vermiş
fevral inqilabından ruhlanan müəllif: “Şükürlər olsun, xudaya. O zalım, birəhm
idarə cəhənnəmə vasil oldu... Düşdü Bakının neft quyusuna... Dalınca qənbər atız,
hərc-mərc olsun...” – deyə irtica dövrünün bir daha təkrarlanmayacağına inanmaqla
bərabər, istiqlal ideyalarının formalaşmasında müstəsna rol oynamış “Açıq söz”
kimi mütərəqqi qəzetin ruhuna uyğun: “Yaşasın hürriyyət, yaşasın müsavat,
yaşasın yeni hökumət” (87.səh.387-388) şüarı ilə fikrini bitirir. İmperiyada baş
verən hakimiyyət böhranı müvəqqəti olaraq Qafqazda Rusiyanın nüfuzunun
azalmasına səbəb olsa da, bu dövlətin xarici siyasəti dəyişmədiyindən yeni
hakimiyyətlər Pyotrun vəsiyyətlərini əldə rəhbər tutduqlarından, siyasət
strategiyası daim Qafqazda erməni faktoruna arxalanırdı.
10 fevral 1828-ci ildə bağlanmış Türkmənçay müqaviləsinə görə Eçmiədzin
Rusiyanın tərkibinə daxil olmuş, katalikos isə bütün ermənilərin ümumdünya
patriarxı hüququnda qalmışdı. Həmin dövrdə “Parçala və hökm sür!” deyən
Pyotrun vəsiyyətinə görə rüşvət və qiymətli hədiyyələrlə ələ alınan müsəlman din
xadimlərindən dini təriqətlər arasında nifaq salmaq tələb olunurdu.
XIX-XX əsrin qovşağında Qafqaz xalqlarının adət-ənənəsi, tarixi keçmişi
və sosial siyasi mühiti ilə yaxından maraqlanaraq dəyərli məqalələr yazmış, 1
yanvar 1846-cı ildən 15 fevral 1918-ci ilədək Tiflisdə rusca çıxan “Qafqaz”
qəzetinin uzun müddət redaktoru olmuş Vasili Lvoviç Veliçko dövlət quruluşunu
çoxdan itirmiş ermənilərin özünümüdafiə qabiliyyətlərinin olmadığını da jurnalist
məharəti ilə aça bilir: “Ermənilərdə həm də başqa xalqlarla məcburi, zorakı
cütləşmə də olub. İran qoşunları da, Azərbaycan tatarları da, türklər də, gürcülər də,
dağlılar da, ehtimal ki, dövlət quruluşunu və bu səbəbdən də özünümüdafiə
qabiliyyətlərini itirən bir xalqın qadınlarının da nazı ilə oynamırdılar” (99.səh.48).
1877-78-ci illərdəki türk-rus müharibəsindən sonra ermənilərin Qafqaza
köçürülməsi V.L.Veliçkonun redaktoru olduğu “Qafqaz” qəzetində çap etdiyi və
sonrakı dövrdə ayrı-ayrı nəşriyyatlar tərəfindən kitab kimi dəfələrlə dərc olunmuş
məqalələrində belə təsvir edilir: “Paskeviçin dövründə erməniləri dəvət etmək üçün
polkovnik Lazarev İrana göndərilmişdir. Nəticədə təxminən 40.000 erməni köçüb
Zaqafqaziyaya gəlmişdi. Eçmiədzin patriarxı da bu tədbirdə iştirak etmişdi. O,
erməni keşişlərinə İrandan köçməyi buyurmuş və bu kilsəyə mənsub olan
dindarların hamısı onların dalınca gəlmişdi. Adrionapol sülhünə görə biz 100.000-
dən artıq Türkiyə ermənisi qəbul etmişdik. Təkcə Ərzurum arxiyepiskopu Karapet
70.000-ə qədər erməni gətirmişdi. Həmin vaxtdan da müsəlman dövlətlərindən
24
ermənilərin Rusiyaya tədricən köçürülməsi fasiləsiz, gah gözəçarpacaq dərəcədə
dəstə ilə, gah da son bir neçə il ərzində olduğu kimi böyük sürətli axınla davam
edirdi. İndi Qafqaz inzibatçılarının daha çox erməni dartıb gətirmək cəhdlərinin nə
ilə nəticələndiyi qismən aydın olanda malorus (Ukrayna) zərbi məsəlini yada
salmaq tamamilə təbiidir: “Qarğaya göz verəndə qaş da istədi” (99.səh.61).
Qeyd edək ki, 1804-13-cü illərdə birinci, 1826-28-ci illər ikinci Rusiya-İran
müharibəsi dövründə və nəhayət, ədalətsiz Gülüstan müqaviləsindən sonra öz
müstəqilliklərini itirmiş şimali Azərbaycan xanlıqlarının əhalisi 200.000-dən çox
erməninin Qarabağ, Naxçıvan, İrəvan ərazisinə gətirilməsi ilə Yaxın Şərq
ölkələrinə köç etməyə məcbur oldu. Əsarət altına alınmış xanlıqların pozulmuş
idarəçilik sistemi isə çarizmin hərbi cəza mexanizmini əvəzləyə bilmədiyindən
zorakılıq baş alıb gedirdi.
Azərbaycan ərazisindən əhalinin Yaxın Şərq ölkələrinə, xüsusilə İrana
köçməsini qızışdıran amillərdən biri də oranın şiə təriqətinə əsaslanan rəsmi və dini
dairələrin həyata keçirdiyi siyasətlə bağlı idi. Elm və maarifdən məhrum olmuş
savadsız əhalinin gəlmə ruslar və ermənilərlə hər hansı bir sosial-iqtisadi
münasibətinin təqib olunması bu prosesi gücləndirdi. Arxasında hərbi gücün
dayandığı gəlmə əhali kafir hesab olunur, onların keçdikləri cığırlardan, çəkdikləri
arxlardan istifadə etmək belə yasaqlaşırdı. Beləliklə, “murdarlanmış” torpaqlar
asanlıqla yad əllərə keçirdi.
Rusiya hökumətinin dəstəklədiyi ermənilərin Qafqazda yerləşdirilməsi
buradakı yerli xalqların onsuz da gərgin olan sosial-siyasi vəziyyətlərini daha da
ağırlaşdırdı. Çarizmin Azərbaycanda həyata keçirdiyi aqrar siyasət, xüsusən ağır
qul əməyi tələb edən pambıqçılığın inkişaf etdirilməsi görünməmiş fəsadlar
törədirdi. Ziyalı zümrəni təmsil edən əsilli-nəcabətli bəy-xan nəsli isə getdikcə
iflasa uğrayaraq öz sosial dayaqlarından məhrum olurdu. Əvəzində isə çarizmin
dəstəyi nəticəsində inzibati amirlik sistemində vəzifə tutan ermənilər özlərini
Qafqazın tam hüquqlu sahibi kimi aparmağa cəhd edirdilər. Gəlmə məmurların ən
münbit torpaqları, meşələri və xüsusən çar hökuməti tərəfindən xarici inhisarlara
icarəyə verilmiş müxtəlif filiz yataqları ilə zəngin aran və yaylaq torpaqlarını zorla
mənimsəmələri fəlakəti daha da kəskinləşdirirdi. Sözsüz ki, bu problemi də hiss
edən V.L.Veliçkonun qətnaməsinə görə: “Gürcülər və Qarabağın borca düşmüş
müsəlmanları Qafqazda qeyri-səmimi halda gülümsəyərək bəzən deyirlər ki, rus
hökuməti Zaqafqaziyadan qoşunlarını çıxartsa, ermənilərin burda izi-tozu da
qalmaz” (99.səh.76).
Ötən əsrin əvvəllərində gəlmə ermənilərin ruslarla da ixtilafları meydana
çıxırdı. V.L.Veliçkonun yazdığına görə: “13 avqust 1903-cü ildə axşam saat 7-də
Aleksandropol şəhərindən üç erməni kəndinin provaslavlığa göndərilməsinə görə
erməni inqilab komitəsini bərk hiddətləndirən provaslav protoirey Vasilev küçədə
Dostları ilə paylaş: |