19
“1903-cü ilin iyununda köçürmə işi üzrə xüsusi müşavirədə mövcud layihəyə
əlavələr edilərək Dövlət Şurasına təqdim olunur və köçürmə təkcə aqrar məsələnin
həlli üçün deyil, həm də rus əhalisinin ölkənin qorunmasının zəif olduğu
ucqarlarda məskunlaşması kimi siyasi məqsədin əldə edilməsi zərurətindən doğur”
(105.səh.143).
Sıxışdırılmış yerli əhalinin mənafeyini qoruyan Əlimərdan bəy Topçubaşov
9 iyul 1905-ci ildə çıxan “Kaspi” qəzetinin 132-ci sayındakı “Ədalətli tədbir”
məqaləsində “1899-cu ildə Qazax qəzasının kəndlilərindən müsadirə olunmuş 3,3
min desyatin torpağın geriyə qaytarılması barədə Qafqaz canişini İ.İ.Vorontsov-
Daşkovun qəbul etdiyi qərarı ədalətli tədbir” kimi qiymətləndirirdi. “Yerli əhalidən
nəinki əkin və otlaq sahələri, bağ-bağça, dirriklər, kəhrizlər, su quyuları, mal-qara
və hətta əmək alətləri də müsadirə olunub gəlmələrə verilir! (84) yazan müəllif
bütün bunları görünməmiş hüquq pozuntusu sayırdı. Məqalədə hüquqlarına
təcavüz olunmuş müsəlman kəndliləri arasında Qazaxdan Qaraqoyunlu, Şuşadan
Xanaşen, Qullar və Qızılqayın sakinlərinin adları çəkilir. “Özlərinə qarşı ədalətsiz
münasibət görən kəndlilərə üstəlik gəlmə məmurların “narazısınızsa köçüb sizin
Türkiyəyə gedə bilərsiniz” – deyən müəllif kütləvi halda Türkiyəyə köç etməyə
məcbur olanlar barədə belə yazır: “Qafqaz müsəlmanlarını Türkiyəyə köç etməyə
vadar edən oranın qohum ölkə olması deyil, sadəcə həqiqətə inamını itirmişlərin,
köçkünlüyə sürüklənmişlərin ədalət axtarışlarıdır. 1899-cu ildə Qazaxda torpağı
əlindən alındıqdan sonra illərlə Türkiyədə min bir zillətlə pul toplayan bir qocanın
yenidən yurd-yuva qurmaq üçün Qafqaza dönməsi, bu adamların doğma torpağa
sevgisini təsdiq edir” (84). Əslində “Ədalətli tədbir” məqaləsində İ.İ.Vorontsov-
Daşkovun haqqında söhbət gedən qərarının gözdən pərdə asmaq olması hadisələrin
sonrakı gedişində təsdiq olunur. Canişinin müsadirə olunmuş torpaqları geriyə
qaytarması isə sadəcə hiddətlənmiş əhalini sakitləşdirmək məqsədi daşıyırdı.
1 dekabr 1905-ci il “Kaspi” qəzetinin 233-cü sayındakı “Azadlıq və
Zaqafqaziya kəndlilərinə münasibət” məqaləsində yenidən bu mövzuya qayıdan
Ə.M.Topçubaşov (1862-1934) “Vorontsov-Daşkovun dövlət idarəçiliyində iştirak
edən deputatlara müraciətlə dediyi “Torpaq ilk öncə yerli kəndlilərindir!” (85) fikri
yerlərdən gələn xəbərlərlə tərs mütənasibdir. Dünən aldığımız xəbərə görə Cavad
qəzasının Lənkəran əyalətinin hələ 1831-ci ildəki çar müstəmləkəçiliyinə qarşı
yönəlmiş Talış üsyanının mərkəzi sayılan Alar kəndinin nəinki torpaqları, hətta
qoşquları və digər əmək alətləri də alınıb Rusiyanın daxili quberniyalarından
buraya köçürülənlərə verilmişdir. Yerli sakinlər müqavimət göstərdikdə isə
Belasuvardan çağırılmış silahlı kazaklar zorakılıq nümayiş etdirmişlər” yazmaqla
çarizmin özbaşınalığı ilə yanaşı, köçkünlərin yerləşdirilməsi üçün Qafqazda gen-
bol münbit torpaqlar olduğundan bəhs edərək Peterburqdakı rəhbərləri
şirnikləndirən buradakı məmurların yaltaqlığını da tənqid edirdi. “Yerli əhaliyə
20
qarşı bədnam münasibətin ifadəsi üçün söz də tapmaq çətindir. Mədəniyyətin və
vətəndaş hüququnun avam kəndliyə şamil edilməsi budurmu?”(85) – deyən
Topçubaşov bu xitabla artıq qeyrətli bir hüquq müdafiəçisi olduğunu mətbuatda bir
daha nümayiş etdirirdi.
Avropa tipində mətbuat formalaşdıran mütərəqqi ziyalılarımız ilk öncə azad
fikrin qarşısına çıxan maneələrin aradan götürülməsi üçün var qüvvələrini
əsirgəmirdilər. İctimai fikrin əsası olan düşüncə azadlığını bərqərar etmək naminə
deyilən sözə görə cəzanın və repressiyanın tətbiq olunmasını rədd edərək qarşıya
çıxan problemlərin mülki qanunlar çərçivəsində həllini tələb edirdilər.
Hüquqları pozulan, repressiyaya uğrayan, kütləvi şəkildə Yaxın Şərq
ölkələrinə köç edən yerli xalqların mənafeyinin qorunması üçün ictimai fikrin
formalaşması və azad sözün müdafiəsi naminə atılan ilkin addım ana dilində
məktəblərin və xeyriyyə cəmiyyətlərinin yaradılması idi.
Çarizmin müstəmləkə siyasəti müsəlman türklərinə təkcə Zaqafqaziyada
deyil, bütün imperiya ərazisində milli dildə təhsili qadağan etməklə yanaşı,
ziyalıların da qarşısına sədd çəkirdi. Ə.Ağaoğlu kimi mükəmməl təhsil görmüş
ziyalının doğma şəhəri Şuşanın adi bir məktəbində siravi müəllim kimi dərs
deməyə on bir il gözləməsi vəziyyətin dözülməzliyinə əyani sübutdur. 1905-ci il
inqilabından sonra maarif və mətbuat sahəsində qismən də olsa yumşalma hiss
olundu. 30 mart 1905-ci il tarixli “Kaspi” qəzetinin 57-ci sayında çap olunmuş
Ə.Ağaoğlunun “Müsəlmanların ərizələrinə lazımi izah” məqaləsində artıq müəllif
mövcud problemləri cəsarətlə söyləyirdi. Əsas problemləri önə çəkən Ə.Ağaoğlu
Rusiya hökuməti dövründə maddi çətinliklərlə yanaşı, mənəvi basqılara da məruz
qalan müsəlman türklərinin İran və Türkiyə ərazisinə məcburi köç etməsindən söz
açır. Məqalənin 1 aprel 1905-ci il, 59-cu sayındakı davamında faktları da önə
çəkən müəllif yazır: “Xarkov Universitetinin tarix-filologiya fakultəsini bitirmiş
müsəlman dostum “yalnız xristian olmadığına görə” iş tapa bilmir. Nəzərə almaq
lazımdır ki, həmin dostum bütün Qafqzazda ali təhsilli ikinci müsəlman türküdür.
Soruşmaq lazımdır ki, bizim məktəbləri “bu qorxulu elementdən” qorumağa
dəyərmi?”
(2). Həmin məqalədə Ə.Ağaoğlu xeyriyyə cəmiyyətlərinin
yaradılmasına müxtəlif bəhanələrlə mane olan çar hökumətinin ögey-doğmalıq
etdiyini oxuculara çatdırmaq üçün yazırdı: “Müsəlmanların xeyriyyə cəmiyyətinin
yaradılmasına rədd cavabı verilsə də, sayca bizdən çox az olan erməni və
gürcülərin bu sahədə problemləri yoxdur” (2).
Ə.Haqverdiyev (1870-1933) “Bizim yabılığımız” adlı məqaləsində
“aristokrat hesab olunan, yeməyinə, içməyinə, tövləsinə həmişə artıq diqqət
yetirilən, minik üçün və ya faytonlara və karetalara qoşulmaq üçün saxlanılan”
köhlən atla yabını müqayisə edir. Köhləndən fərqli olaraq, yalnız ağır yük üçün
istifadə olunan, arabalara qoşulan yabıların “yeməyinə, içməyinə diqqət
Dostları ilə paylaş: |