15
N.Nərimanov, C.Hacıbəyov kimi milli ziyalılar kommersiya istiqamətində belə
maarifçiliyi önə çəkirdilər. “Kaspi” qəzetinin 6 iyul 1893-cü il 144-cü sayındakı
“Provaslavlığa qoşulun” çağırışındakı: “Bazar günü iyunun 4-də Bakı qəzasının
Türkan kəndinin sakini, 33 yaşlı Səfər Əli oğlu kilsədə provaslavlığı qəbul edib və
Sergey Vasilyeviç Vasilyev adlandırılıb” (128) məlumatı artıq yerlərdə xristian
dininin təbliği sahəsində ciddi addımlar atıldığının təsdiqidir. Məhz bu addımların
yaratdığı əks reaksiya formalaşmaqda olan yeni ideologiyada islamlaşma faktorunu
gücləndirirdi.
Türkləşmək,
islamlaşmaq
və
müasirləşmək
formulunu
azərbaycançılıq ideyasının təməli hesab edən Əli bəy Hüseynzadə və onun
tərəfdarları maarifçilik istiqamətində daha qətiyyətlə fəaliyyət göstərməyə
başladılar. Genetik yaddaşa söykənərək, öz soykökünə arxalanıb müasirləşməni
hədəf seçən Əli bəy Hüseynzadənin maarifçiliyi avropalılarla qarşılıqlı mənəvi
mübadiləyə mühüm əhəmiyyət verirdi. Onun maarifçilik konsepsiyası sistemli
şəkildə inkişaf edərək Şərqin elm və sənət klassiklərinin dünyəviləşməsini
alqışlayır, bəşəri dəyərlərin dilimizə tərcümə edilərək kitabxanalar vasitəsilə
kütlələrin savadlanmasına yönəldilməsini vacib sayırdı.
1897-ci ilin oktyabrından “Kaspi” qəzetinin naşirlik səlahiyyəti xeyriyyəçi-
kapitalist H.Z.Tağıyevin ixtiyarına keçir. 24 iyun 1898-ci ildən qəzetin redaktoru
H.Zərdabinin kürəkəni, görkəmli hüquqşünas Ə.M.Topçubaşovun təyin olunması
və onun 20 oktyabr 1907-ci ilə qədər bu vəzifədə çalışması “Kaspi”nin hüquq
maarifçiliyi istiqamətində də yeni imkanlar açır.
1846-cı ildə çarın fərmanı ilə keçmiş bəy-xan zümrəsindən mülkədar
sinfinin yaranması formal mahiyyət daşıyırdı. Çünki əslində idarəçiliyi rus hərbi
rəhbərləri yerinə yetirirdi. 1861-ci ildə Rusiyada təhkimçilik hüququnun ləğv
edilməsinin yerlərdə tətbiq edilməməsi istehsal vasitələrindən məhrum olmuş
kəndlini kölə halında saxlayırdı. Rusiyanın özündə də təhkimçilik hüququnun ləğv
edilməsi torpaq mülkiyyəti problemini həll etmədi, bu isə iqtisadiyyatın inkişafına
əngəl törədirdi. XIX əsrin sonlarından başlayaraq torpaq da daxil olmaqla əsas
vasitələr üzərində xüsusi mülkiyyətin sistemləşdirilməməsi kənd təsərrüfatının
iflasa uğramasına və kütləvi aclığa səbəb oldu. Ağır və ləng işləyən mühafizəkar
bürokratiya mexanizmi isə islahatların keçirilməsinə imkan vermədikcə əyalətlərdə
baş verən talançılığın miqyası get-gedə artırdı. 29 avqust 1902-ci ildə Kursk
quberniyasına səfər edən II Nikolay dəmiryol vağzalında yığılan yerli deputatlara
müraciətində belə demişdi: “Talançılıqda günahkar olanlar öz cəzalarına çatacaqlar
və gələcəkdə belə hallara yol verilməyəcəkdir. Unutmayın ki, başqasının malını
qarət etməklə deyil, yalnız tanrının qisməti ilə halal əmək və qənaətçilik hesabına
varlanmaq olar” (11.səh.167). Göründüyü kimi, rus çarı kəndliləri deyil, onu əhatə
edən mülkədar və məmur zümrəsini öz çıxışı ilə razı salmaqla əsaslı islahatdan vaz
keçmək məqsədi güdürdü. Halbuki, hələ ilin əvvəlində qraf L.V.Tolstoyun II
16
Nikolaya məktubundakı: “Təsəvvür edin ki, mənə yaxınlaşan ölümümü gözlədiyim
halda sizə sanki o dünyadan yazıram... Mütləqiyyət öz ömrünü başa vurmuş
idarəçilik formasıdır. Yüz milyonluq xalq torpaq mülkiyyətinin olunması sayəsində
əkib-becərmək azadlığı əldə etmək istəyir. Düşünürəm ki, kəndliyə bu şəraiti
yaratmaqla rus xalqının maddi rifahının yüksəlməsi istiqamətində əsaslı nəticələr
əldə etmək mümkündür” (117.səh 475). Məsləhətlərinə əhəmiyyət verilməməsi
hərbi gərginlik şəraitində milyonluq orduya əsgər verən xalqın maddi və mənəvi
yüksəlişinə səbəb ola bilərdi.
Sələflərindən fərqli olaraq döyüşməyi sevməyən, nəyin bahasına olursa-
olsun sülh əldə etmək istəyən II Nikolayın məğlubiyyətlərə dözümlülüyü belə
ölkəni gözləyən uğursuz müharibənin qarşısını ala bilmədi. Saysız-hesabsız
ərazilər işğal edib xalqların zindanına çevrilmiş imperiya əjdahasının başı
bədənindən uzaq düşməkdə idi. Avstriya və Almaniya ilə sülh müqavilələri
mehriban qonşuluq əlaqələrinə təminat versə də, hələ 1895-ci ildən Yaponiya ilə
müharibə labüd idi. Təbiətlə ünsiyyəti önə çəkən buddizmin Dze fəlsəfəsinin
“Seldən sonra baş qaldıra bilən ot, selin kökündən çıxara bildiyi nəhəng palıd
ağacından güclüdür!” şüarını önə çəkən “kiçik” Yaponiya “böyük” Rusiyaya qalib
gələcəyinə inanırdı. Bir milyonluq ordusu olan Rusiyaya qarşı yönələcək bu ədalət
müharibəsində Çin və Koreyada canından keçmiş əsgər ruhlarının da iştirak
edəcəyinin gerçəklik kimi qavranılması mənəvi gücün miqyasından xəbər verirdi.
27 yanvar 1904-cü ildə ənənəvi gözlənilməz hücum taktikasını seçən Yapon
minaatan qayıqlarının “Царевич”, “Ретвизан” zirehli gəmilərini, “Поллада”,
“Варяга” kreyserlərini batırmasının Port-Arturda yaratdığı çaxnaşma müxalifətin
kütləvi ixtişaşları ilə əks-səda verdi. Beynəlxalq miqyasda isə “Yaponların azadlıq
mübarizəsi”nə Amerika ilə İngiltərənin dəstəyi Rusiya daxilində sionizmin əməyi
kimi dəyərləndirilərək antisionist dalğa formalaşdırması yəhudilərin xüsusi yer
tutduğu məmur və tacir zümrəsində də hakimiyyətə inamsızlıq yaratdı.
27 fevral 1904-cü ildə donanma komandiri kimi Port-Artura gələn admiral
S.O.Makarovun 31 martda öz ştabının yerləşdiyi “Аскольт” kreyserində iki dəqiqə
ərzində batırılmasıyla Rusiya imperiyasının mifi dağıdıldı. 14 iyun 1906-cı il
tarixli “İrşad” qəzetindəki “Yeni inqilab xadimi” məqaləsindəki M.Ə.Rəsulzadə
yazırdı: “İş zahiri cüssədə deyil, ruhani və mənəvi qüvvət və istiqamətdədir.
Yapon da cüssəsi, cəsaməti tərəfindən zəif idi, kiçik idi. Lakin cəsamətli və
əzəmətli olan Rusiyanı nə günlərə qoydu, başına nələr gətirdi?” (70.səh.47).
Y.V.Çəmənzəminlinin 1916-cı ildə “Bizə ciddi mətbuat çoxdan lazım idi”
məqaləsində yazdığı kimi: “Yaponların Uzaq Şərqdə ruslara qələbə çaldıqları cəmi
Asiyaya əcaib bir təsir buraxdı: əsrlərcə yuxuya getmiş qövmlər hərəkətə gəlib
ayılmağa başladılar. İslam aləmi də bu hərəkətə bac verib tərpəndi, gözlərini açdı,
kəsalətli üzündə dirilik nişanələri göstərdi. Rusiya türkləri “maarif” deyə
Dostları ilə paylaş: |