7
hamısı samit hərflərin sırasında yazılmalıdır. Sözün qısası, sillabi əlifbamız alfabeti
əlifba ilə əvəz edilməlidir” (5.səh.269). Bu səfərdən sonra ruhdan düşməyən,
ruhanilərə güzəştə gedərək, hətta sağdan-sola yazılışa da razılaşsa da, dini fanatizm
sayəsində bir nəticə hasil olmadıqda Mirzə Fətəli tutarlı dəlillərə əsaslanan
“Kəmalüddövlə” əsərini yazıb öz daxili üsyanını bədii şəkildə gələcək oxucularına
çatdırır. Maraqlıdır ki, 1918-1923-cü illərdə Mustafa Kamal Atatürkün başçılıq
etdiyi milli azadlıq hərəkatından sonra Türkiyədə ədəbi dil normalarının tədqiqi və
nəhayət, 1928-ci ildəki “Dil devrimi” adı ilə həyata keçirilən əlifba islahatlarının
latına keçid ideyası da Axundovun adı ilə bağlıdır.
M.F.Axundov maarifçilik prinsiplərinin reallaşmasında yorulmadan
çalışaraq xalqı elm öyrənməyə sövq edən, mətbuatımızın ilk qaranquşu
“Əkinçi”nin naşiri H.B.Zərdabiyə 1 yanvar 1877-ci il tarixli məktubunda: “Bizim
əzizimiz və gözümüzün işığı Həsən bəy!” – deyə xitab edərək ən səmimi fikirlərini
yazırdı: “Elmi harada öyrənək və kimdən öyrənək və hansı dildə öyrənək?” sualı
ilə məktəblərin, müəllimlərin, dərsliklərin yoxluğundan yana-yana söz açan dahi
sənətkar daxili birliyin olmasını da əsas əngəllərdən biri sayırdı: “Qafqaz
bölgəsində sakin olan müsəlmanların yarısı şiədir, yarısı sünni. Şiələrin
sünnilərdən zəhləsi gedir, sünnilərin şiələrdən. Heç biri bir-birinin sözünə baxmaz,
ittifaq hardan olsun? Vəsiləmiz dəxi yoxdur. Ondan ötrü ki, türki və farsi və ərəb
dillərində on beş ilin müddətinədək ancaq bir yarımçıq savad kəsb etməyə qadirik.
Əgər müttəsil oxusaq, aya, bu dillərdə elmi necə öyrənək? Sənin sözünə qoy
osmanlılar və qızılbaşlar baxsınlar. Pəs onlar niyə elmsizdir? Külli-Ərəbistan
bisavaddır. Ərəblər ya dilənçilik, ya çəpəvolçuluq edirlər. Külli-Anatoliya
bisavaddır. Külli-İran bisavaddır. Ancaq İstanbulda və Tehranda və Təbrizdə beş-
altı nəfər yazan və oxuyan tapılır. Səbəb odur ki, müsəlman dillərində oxumaq
çətindir. Bir də şikayət edirsən ki, sənin qəzetini alan yoxdur. Sözün çox hesabı.
Kim alsın? Vəqta ki, şəhərlərdə və kəndlərdə və obalarda xanzadəmiz,
bəyzadəmiz, sövdəgərzadəmiz, əkinçilərimiz, sərkarlarımız, çobanlarımız oxumaq
və yazmaq bilmirlər, ünas əhli hakəza, qəzetəni alıb neyləsinlər? Cırsınlar və
tullasınlar? Külli-İrəvan quberniyasının xalqı türki oxumaq bilmir. Qalan yerlərdə
ki, bir paraları filmcümlə oxumaq, yazmaq bilirlər, alıblar. Dəxi nə istəyirsən?
Sənin muradın o vaxtda kamilən yetər ki, bizim hətta çobanlarımız da Prus
çobanları kimi oxumaq, yazmaq bilərlər və ünas tayfamız da oxumaq bilə.
Təvəqqe edirəm ki, mənim bu kağazımı biduni-ziyd və nöqsan onun cavabı ilə öz
qəzetində basasan” (5.səh.255). Göründüyü kimi, içərisindən çıxdığı qövmün ağrı-
acılarını çəkib onun maddi və mənəvi qayğıları ilə yaşayan Axundov vəziyyətdən
çıxış yolunun yalnız maarifçilik olduğunu hesab edirdi. Geniş kütlə arasında
maarifçiliyin təbliği üçünsə ilk növbədə savadlanmaq və əlbəttə ki, milli mətbuat
gərək idi.
8
XIX əsrdən Azərbaycanda dövri mətbuatın yaranması tarixi zərurət kimi
meydana çıxdı. Tiflisdə çap olunan “Tiflisskie vedomosti” (1828-32) qəzetinin
1832-ci ildəki saylarında, azərbaycan dilində Abbasqulu ağa Bakıxanov haqqında
məlumat və səyahətnaməsindən parçaların dərc edilməsi milli maarifçiliyə az da
olsa xidmət etsə də, 1804-cü ildə Gəncənin işğalının rusların qəhrəmanlığı kimi
əks olunması xalqımızın mənəviyyatının təhqirinə çevrildi.
1838-ci ildən Tiflisdə buraxılan “Zakavkazski vestnik” qəzetinin isə 1845-ci
ildən azərbaycan dilində nəşr olunduğu müddətdə bu xalqın tarixi və müasir həyatı
ilə bağlı materiallar da çap etdiyi məlumdur. Lakin müstəmləkə psixologiyası
əsasında dövlət ideyalarını diktə edən bu nəşrləri bülleten-vərəqə hesab etmək olar.
Bütövlükdə isə “Zakavkazski vestnik” qəzeti müstəmləkə siyasətinin strategiyasına
xidmət edən siyasi və dini təbliğatla məşğul idi. Qəzetin 1851-ci il 1 iyun tarixində
çıxan sayında dəqiq fakta əsaslanmayan mücərrəd məqalədə oxuyuruq: “Bir
müsəlman Tiflisdəki Şavnabadi kilsəsinin yanından keçərkən ona öz tutub “əgər
sənin qüdrətin varsa mənim köhnə çarıqlarımı yenisi ilə əvəz et” söyləmiş və evinə
çatdıqdan sonra onun ayaqları tutulmuşdur” (229). Məqalədən göründüyü kimi,
guya qohumları həmin adamı yenidən kilsəyə gətirmiş və ayaqları açıldıqdan sonra
o şəxs məmnuniyyətlə xristianlığı qəbul etmişdir. Bütün bunlarla yanaşı, qəzet
M.F.Axundovun ədəbi fəaliyyətini işıqlandırır, 1853-cü ildə onun beş pyesinin
kitab şəklində çap olunduğunu da xəbər verir. Professor Nazim Axundovun
göstərdiyi kimi N.Berdzenov qəzetin 1853-cü ildə 28 və 34-cü saylarında çap
etdirdiyi
“Axundovun
komediyaları”
məqaləsində
yazır:
“Axundovun
komediyaları burada və Rusiyada geniş maraq doğurmuşdur. Onların məzmununu
bu vaxta qədər heç kimin toxunmadığı məsələlər təşkil edir”. (7.səh.36).
“Zakavkazski vestnik” ilə paralel olaraq çıxan “Kavkaz” qəzeti
M.F.Axundov yaradıcılığına daha geniş yer verirdi. 1851-56-cı illərdə ədibin
özünün ruscaya tərcümələri, komediyaları və “Aldanmış kəvakib” povesti də silsilə
şəklində məhz bu qəzetdə çap olunurdu.
XIX əsrdən Rusiyada başlanan maarifçilik hərəkatı dalğasının əsrin
sonlarından ucqarlara da gəlib çatması hesabına məktəblərin, qiraətxanaların,
mətbəələrin və qəzetlərin açılması Qafqazın da ictimai həyatında mühüm rol
oynadı. Bu hərəkatı dəyərləndirən tədqiqatçı Rasim Mirzə yazır: “Həmin
maarifçilik, əlbəttə, imperiyanın Qafqazdakı “vəhşi”, “qeyri-mədəni” saydığı
xalqları ram etmək yollarından biri kimi düşünülmüşdü. Subyektiv olaraq
hakimiyyətə loyal münasibət bəsləyən Rusiya təbəələri yetişdirmək məqsədi
izləyirdi, lakin obyektiv surətdə ilhaq etdiyi xalqa tarixi-mədəni xidmət idi”
(60.səh.120). Məhz bu ilkin maarifçilik hesabına təhsil görüb savadlanmış ziyalılar
ictimai şüurda müstəqillik toxumu səpərək gələcəkdə qurulacaq azad və suveren
dövlətlərin demokratik dəyərlərə əsaslanan ideoloji bünövrəsini yaradırdılar.
Dostları ilə paylaş: |