31
İranda dram sənətinin yayılmadığına təəssüflənir. Xəlifə Harulənrəşid zamanında
yunan mədəniyyətini və ədəbiyyatını öyrənən ərəblərin yalnız Aristotelin, Əflatun
və Sokratın fəlsəfəsi, Arximed və Pifaqorun həndəsəsi ilə məşğul olduqlarına,
Sofoklun faciələrinə, Aristofanın komediyalarına məhəl qoymadıqlarına təəccüb
edir. Böyük mütəfəkkirlərdən Cəmaləddin Rumi, şair Nəvai, tarixçi Əbulqazi
Bahadır xan hesabına qəzəliyyət və fəlsəfə sahəsində irəli getmiş Şərqdə ilk
rəsədxana qurmuş münəccim Uluq bəy kimi dühalar vermiş Orta Asiyada da teatr
sənətinin və dramaturgiyanın inkişafdan qaldığını göstərdikdən sonra yazır:
“Türkiyədə dramaya dair əsər ancaq Əbdülhəmid sultanlığı zamanında aləmə
gəlmişdir. Amma bu müstəbidin zamanında bütün ədəbiyyat sıxıldığı kimi, teatro
da boğulmaqda idi. Buna görə də biz Türkiyədə lazımi dərəcədə bir teatro görə
bilməyirik. Yüngül fransız məzhəkələri, fars, operetta – budur türk teatrolarının
Əbdülhəmid sultanlığı zamanında göstərdikləri. Hərçənd türk dilində Şekspir,
Şillerin əsərlərindən tərcümələr var idi. Amma bunlar teatroya yaxın buraxılmazdı.
Çünki böyük mütəfəkkirlərin əsərləri və ruhu ilə cəmaətə tərbiyə vermək
Əbdülhəmid ruhuna və fikrinə zidd idi. Unutmamalı ki, bu əsərlər də
Əbdülhəmidin sultanlığından, yəni Türkiyədən xaricə sürgün olunmuş
Türkiyə
yazıçıları tərəfindən tərcümə olunurdu. Türk teatroları 1907-ci il inqilabından sonra
azad nəfəs almağa başladı və burada da qarşıya teatro tamaşalarına dair
təlifatsızlıq məmanəti çıxdı. Mən demək istəmirəm ki, Türkiyədə dram əsərləri
yoxdur, amma onlardan heç biri teatroya və səhnəyə uyğun deyildir. Çünki Türkiyə
teatrolarının sırasında ciddi teatro olmadığına görə müəlliflər öz əsərlərini səhnədə
görməyə ümidvar deyildilər. Ona görə də öz kitablarını fəqət qiraət üçün yazırdılar,
nəinki teatro və səhnə üçün” (27.səh.375). Bütün bunları qeyd edən müəllif 1905
və 1917-ci il inqilablarından sonra türklər arasında teatr və dram sənətinin
inkişafından ətraflı bəhs etməklə özünün mükəmməl bir ədəbiyyat tarixçisi
olduğunu da təsdiq edir.
Teatr problemləri ilə məşğul olan ədib və jurnalist Hüseyn Baxşalı oğlu
Minasazov (1881-1932) da 17 iyul 1909-cu il “Zakavkazye” qəzetinin 107-ci
sayında
“Müsəlmanların
səhnəyə
münasibəti”
məqaləsində
yazırdı:
“Müsəlmanların yığıldığı məscid, hamam və teatr onların bir-birilə görüşüb ümumi
maraqlarını bölüşdürmələri üçün üç məkandır. Yüz illərdən bəri mövcud olan
birincidən fərqli olaraq sonuncu – yalnız müasir dövrün məhsuludur. Müsəlman
ziyalılarının məsciddə və nadir hallarda hamamda olmalarını yaxşı anlasam da,
onların teatrdan uzaq düşmələrini heç bir vəchlə anlaya bilmirəm.
Dövlət teatrında, “Nadir şah” tamaşasında boz kütlə çoxluq təşkil etsə də,
ziyalıların yoxluğuna heyrət etdim. Əgər teatr ruhani tələbatı ödəyirsə, onda yuxarı
təbəqədən fərqli olaraq aşağı təbəqənin ruhi qidaya daha çox ehtiyac duyması məni