27
haqqında ilk məlumat isə 1858-ci ildə Qafqaza səyahət etmiş məşhur fransız
yazıçısı A.Dümanın “Qafqaz səfəri” kitabında qeyd edilmişdi. Elə həmin kitabda
A.Düma kiçik Mehdiqulunun xəncər gəzdirməsindən, Xasay xanın fransızca əsl
parisli kimi danışmasından heyrətləndiyini bildirərək yazır: “Qəşənglikdən daha
çox bahalı olması ilə seçilən nazik paltarda cazibədar görünən gənc xanımın
yanında iki uşağı da vardı. Anası kimi milli geyimdə olan üç-dörd yaşlı qız uşağı
maraq dolu, böyük qara gözlərini bizdən çəkmirdi. Beş-altı yaşlı oğlan uşağı isə
nənəsinin dizinə sıxılmış və sövqitəbii ilə kiçik əlini belindən asılan xəncərin
üstünə qoymuşdu. Mən mat qalmışdım. Bu, fransız qadınının uşağın oynamasına
icazə verə biləcəyi oyuncaq xəncər deyildi. Oğlanın belindəki əsl iti xəncər idi.
Gənc xanımın həyat yoldaşı Xasay xan Usmiyev ürəyə yatan, gözəl insanlarla
yolda baş çəkdiyimiz Andreyevo kəndində anadan olmuşdur... Fransızca
parislilərdən heç də pis danışmayan Xasay xan ləyaqətli adam idi. Mən onun
mədəniyyətinə, ağlına, fransızca təmiz danışmağına heyran qalmışdım” (18.səh45).
Xan qızı Natəvan kimi xalqın dərdinə qalan mənsəb sahiblərinin və
ziyalıların maddi-mənəvi təcavüzə uğradıqları bir şəraitdə biçarə insanların hüquq
müdafiəsindən söz açılması üçün milli mətbuata ehtiyac var idi. Nəhayət ki,
məzlum xalqın içərisindən çıxmış milli burjuaziyanın mətbuat bazarına maraq
göstərməsi ictimai şüurun oyanmasına əsaslı şərait yaratdı. Lakin hələ ki, çarizmin
müstəmləkə siyasəti bu işin hasilə gəlməsi üçün iynənin ucu qədər belə işıq ucu
qoymurdu. “Kavkaz” qəzetinin 1896-cı il 262-ci sayındakı: “Nikolayev kilsəsinin
baş keşişi A.İ.Yunski kilsə və dini məktəbin tikintisi məqsədilə sahə ayrılması
üçün məsələ qaldırıb. İndi demək olar ki, Bakının bütün hissələrində provaslav
kilsələri olacaq” (137) məlumatında göstərildiyi kimi müstəmləkəçilik siyasəti
açıq-aşkar baş alıb gedirdi.
Əsrin əvvəlində İ.Aşurbəylinin və Orucov qardaşlarının mətbəələrinin işə
düşməsi Azərbaycanda mətbuatın inkişafına real şərait yaratsa da, qəzet nəşri üçün
rəsmi icazə almaq müşkül məsələ idi.
1883-cü ilin əvvəlindən jurnal, 1884-cü ilin mart ayından qəzet kimi
Tiflisdə çıxan “Kəşkül” 1891-ci ilin oktyabrında bağlandıqdan sonra müstəmləkə
siyasəti Azərbaycanda milli dildə qəzet nəşrinin qarşısına sədd çəkdiyindən on illik
bir dövr ərzində ana dilimizdəki mətbuat aləmində sükunət yarandı.
“Füyuzat”ın 21 dekabr 1906-cı il 5 sayındakı “Şiller” məqaləsində
Ə.Hüseynzadə aktyor, tərcüməçi, publisist Mehdi bəy Hacınskinin “Qaçaqlar”
pyesini dilimizə çevirməsini alqışlamaqla yanaşı, maarif və mədəniyyət
tariximizdə zorən yaradılmış bu dövrü belə səciyyələndirir: “Bizim Qafqaz
müsəlmanları arasında, tənviri-əfkarın vasitələrindən biri qəzetə olduğunu ilk əvvəl
Həsən bəy Məlikov dərk etmiş bulunduğu kimi, təhzibi-əxlaqın da vasitələrindən
biri teatr və darülbədaye olduğunu ən əvvəl mərhum Mirzə Fətəli Axundov
28
anlamış idi. Bunların hər ikisi də öz məsləklərində böyük bir istedad, qabiliyyət
göstərmiş olduqları halda, təşəbbüs etdikləri iş paydar olmayıb tərk edildi. İki
işığın ikisi də söndü, həm də, bir xeyli müddət şölələnməmək üzrə söndü”
(34.səh.95).
Çar üsul-idarəsinin maarif və mədəniyyətin qarşısına sədd çəkməsi dövlətin
strateji marağına uyğun gəldiyindən məmurlar müxtəlif bəhanələrlə mətbuatın
inkişafına mane olurdular. Onlardan biri yerli ziyalıların artıq rusca qəzet oxuya
bilmələri, digəri isə geniş kütlələrin savadsızlığı idi. Mətbuat işləri üzrə baş idarə
rəisi irticaçı professor M.P.Solovyovun M.Şahtaxtlıya dediyi: “Ziyalılar qoy sizdən
nümunə götürüb rusca oxusun, sadə tatarlar isə öz sürülərini otarmaqla məşğul
olsunlar” (68.səh.31) sözləri dövlətin siyasətini əks etdirirdi. Çar üsul-idarəsinin bu
addımı azsaylı savadlı təbəqəni rus dilli mətbuata yönəltmək məqsədi daşısa da,
oxucular müsəlman dünyasında çap olunan mətbu orqanlara üz tutdular.
Naxçıvandakı ata mülkünü 18 min manata sataraq Tiflisdə mətbəə açan
M.Şahtaxtlı (1846-1931) 1903-cü il martın 30-dan “Şərqi-Rus” (1903-1905)
qəzetini nəşr etdirdi. Qeyd edək ki, Leypsik Universitetinin fəlsəfə, tarix və hüquq
fakultəsini bitirən Məhəmməd ağa 1899-cu ildə Beynəlxalq Fonetika, bir il sonra
Beynəlxalq Asiya, 1903-cü ildə isə Rusiya İmperator Coğrafiya Cəmiyyətinin
Qafqaz şöbəsinin həqiqi üzvü seçilmişdi. Maarifçi-demokrat M.F.Axundovun fəal
ardıcılı kimi M.Şahtaxtlı 1979-cu ildə Tiflisdə əlifba islahatı tarixində ilk kitab
olan “Təkmilləşmiş müsəlman əlifbeyi”ni nəşr etdirmişdi. XIX əsrin 80-ci illərində
“Moskovskiye vedemosti” qəzetinin İstanbul üzrə xüsusi müxbiri kimi çalışmış,
1891-93-cü illərdə “Kaspi”nin müvəqqəti redaktoru olmuşdu.
Az vaxtda geniş populyarlıq qazanaraq Rusiyada, Avropa və Yaxın Şərqdə
yayılmağa başlayan, 1500 nüsxə ilə çıxan bu qəzetin abunəçilərinin sayı get-gedə
artırdı. 1904-cü ilin 193-cü sayında artıq hər gün çıxan qəzetin gərgin iş prinsipi
redaktorunun yazdığı sətirlərdə özünün parlaq əksini tapır: “Qəzeti gündəlik etdik.
Kağız pulu, poçt pulu, hamıdan artıq idarə və mətbəə mübaşirlərinin və əmələlərin
ticarəti yarıdan daha ziyadə artdı... Mühərrir, mütərcim, mürəttib, maşinist və
qeyriləri gecə yarıya qədər gözləyirlər ki, teleqraf gəlsin. Tərcümə edirlər, təshih
edirlər, tərtib edirlər, maşına qoyurlar, gün çıxana qədər çalışırlar. Bu günün
nömrəsi çıxır, amma gün çıxmamış, yəni iş vəqti başlamış, gərək sabahın
nömrəsini hazırlayaq. Dünənin yorğunluğu bu günə keçir, taqət azalır, bəzən kəsilir.
Amma nə etməli, işləməli ki, müsəlmanlar da heç olmazsa bu üzdən mədəni
qövmlər kimi yaşaya bilsinlər, yəni, yerlərindən qalxanda bizim canımız,
sinirlərimiz, beyinlərimizlə hazırlanan “Şərqi-Rus” nömrəsini ələ alıb dünya və
mafihanın o günkü vüquatına öz dillərində asanlıqla, gülə-gülə, çay içə-içə etella
kəsb etsinlər” (68.səh.74).
Dostları ilə paylaş: |