21
verilmədiyini, ayda bir dəfə tumarlanmadığını, həmişə belində bir ağır palan, yük
altında olduğunu qeyd edərək mətləbə keçir: “Müsəlman tayfası indiyədək
yabılıqda olub nə maarif arpasından və nə təməddün bir (mədəniyyət) samanından
və nə tərəqqi otundan ona qarnı dolusu indiyədək verilməyib. Hər vəqt istəyiblər ki,
köhlənlər yediyi axura bu da bir ağzını uzatsın, o saat başından dəyənək dəyib:
Pobedonostsev, İlminski, Çirivanski, İqnatyev və bizim rəfiq Levitski tək
dəyənəklər həmişə bu yabıların təpəsinin üstündə olub. Üç yüz il bu növ yabılıqla
qalıb, indi özümüz isə yabıxasiyyət olmuşuq. Yabının xasiyyətinin biri budur:
görürsən bir yabını bir neçə gün tövlədə bəsləyib saxlayandan sonra ki, havaya
çıxartdın, yabı başlayır yerlə, göylə əlləşməyə. Bir növ özünü çəkir və bir növ nərə
çəkib qışqırır ki, bir köhlənə müyəssər olmaya” (27.səh.360). Göründüyü kimi,
xalqını tükənməz bir məhəbbətlə sevən müəllif zahirən guya onu ələ salıb təhqir
etməklə əslində qlobal problemləri üzə çıxarır. Hüquqlarına edilən təcavüzün
ünvanını belə göstərən Ə.Haqverdiyev ətalətə sürüklənən xalqın maarifdən uzaq
düşməsindən yana-yana bəhs edir. Xeyriyyə cəmiyyətləri, nəşriyyat və xüsusən
qəzet işlərinin yarımçıq qaldığından gileylənir: “Qızğın iş görürük, iştə nitqlər
söyləyirik. Sair şəhərlərdən pud-pud nəsr və şerlə təbriklər gəlir. Qəzet bir il ya altı
ay gedir. Axırda ya “Təkamül” tək bağlanır və ya müdiri
qapı-qapı
düşüb
müştəri yığır. Bizim də bədənimiz köpüklənib, bir növ yabılığımız sübut olur... Bir
az da “Nicat” cəmiyyəti-xeyriyyəsindən danışaq. Bu cəmiyyət açılan vəqq,
həmçinin cəmaət çox hummət göstərib. Min manatlar, beş yüz manatlar və yüz
manatlar yağış tək yağıb. Amma indi bir il tamam olmamış orada da yabılıq
göstərdik” (27.səh.361). Tənqidi realizm üslubunu qoruyan müəllif məqalənin
sonunda: “Bir dürüst fikir edin yabı olmaq insan sifəti deyil!” (27.səh.361) sözləri
ilə oxuculara müraciət edir.
Maarifçilik ideyalarının həyata keçirilməsində müstəsna rol oynayan
xeyriyyə cəmiyyətlərinin yaradılmasının gecikdirilməsi H.Zərdabini narahat edirdi.
25 noyabr 1905-ci il “Həyat” qəzetinin 107-ci sayındakı “Bəs biz haçan
ayrılacağıq?” sualı ilə bitən “Cəmiyyəti-xeyriyyə binası” məqaləsində H.Zərdabi
yazırdı: “...Bizim elm zəmanəmizdə heç bir millət yoxdur ki, onun nəinki bir, hətta
bir neçə cəmiyyəti-xeyriyyəsi olmasın. Və onlar on və dəxi illər artıqdır ki, xeyirli
işlər görməklə məşğuldurlar” (91.səh.209). 17 oktyabr 1905-ci ildə çarın
manifestində vəd edilmiş söz və mətbuat azadlığı əsasında dövlət dumasının tərtib
etdiyi qanun layihələrinə ümid bəsləyən ziyalılarımızın xeyriyyə cəmiyyətləri
açmaqda əsas məqsədlərindən biri də mətbuatı dövlətin şaquli idarəçiliyindən azad
edib ictimaiyyətin üfüqi müstəvisinə keçirmək idi.
“Füyuzat”ın 1906-cı il 3-cü sayındakı “Şüunat” məqaləsində Ə.Hüseynzadə
maddi və mənəvi problemlər içərisində çabalayan xalqın halına acıyan qələm
əhlinə öz rəğbətini bildirirdi. “Şuşa, Zəngəzur, Cavanşir, Cəbrayıl uyezdlərindəki
22
öz aclarımızı da unutmamalıyız. Bunlara imdad üçün “İrşad”da Əhməd bəy
Ağayevin, “Kaspi” sütunlarında Qarabəy Qarabəyovun fəryadları kainatları
titrədiyor... Lakin insanlar sadə maddi aclıqlar üçün fəryad etmiyorlar. Bir tərəfdən
də mənəvi aclıqlar başlıyor” (34.səh.75) – deyən Ə.Hüseynzadə çarizmin milli
qırğın siyasətini qəti şəkildə pisləməklə yanaşı, mənəvi aclıqdan doğan maarifçilik
tələbatını da önə çəkirdi.
“Füyuzat”ın 1906-cı il 5-ci sayındakı “Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl
işıqlar” məqaləsində də Ə.Hüseynzadə məhz Qarabəyova istinad edərək yazır:
“Doktor Qarabəy Qarabəyovun daşnaksütunçulara və bilxassə Q.X. cənablarına
“Kaspi” sütunlarında verdiyi cavablarda olduğu kimi “Biz özümüz bir yol bulub
gedəcəyiz. Bizim başqaları ilə büğz və ədavətimiz yoxdur. Bizim özümüzə məxsus
daha layiq, daha şanlı bir vəzifeyi-mücahidəmiz vardır ki, o vəzifə də zülməti
qəflətdə bulunan külliyatı-avam arasında nuri-maarifi əkməkdir” (34.səh.85).
Maarif işığını yayan jurnalistlər və tədricən sağlam biznes faktoru üzərində
qərar tutan, qərbin kommersiya modelinə, informasiya, maarif, əyləncə
prinsiplərinə uyğun gündəlik qəzetlər yaratdılar ki, onlardan biri də rus dilində
çıxan “Kaspi” idi.
26 iyun 1908-ci il tarixli “Tazə həyat” qəzetinin 145-ci sayında Nəcəf bəy
Vəzirov “Bir amerikalının sualına cavab” məqaləsində müəllif imzası kimi istifadə
etdiyi “Dərviş”in dilindən yazır: “Mən nə edim, aşkar gördüm ki, vətənim, gözəl
vətənim İran məhv olur. İndiyədək padşahlarımız eyş-işrətlə məşğul olur, bilmərrə
bədbəxt vilayəti atıblar. Cəlladlar əlində günü-gündən zillətdə, axırın bu hala düşüb
mənim yazıq vətənim, biçiz vətənim!... Bizlərdə əgər insaf, mürüvvət olmuş olsa,
daşürəkli gərək olmuş olaq ki, belə müsibətə qan ağlamıyaq... Bir yerdə ki, qırx
gün ulaq üstə Tehrana kömür gələr, bir vilayətdə ki, hər şeydə möhtac olasan
əcnəbi tayfalarına, qazanc yeri bir kişmiş ola, bir düyü; əlbəttə, əcnəbilər qanın
içəcəklər, günü-gündən müflis, günü-gündən məzlum, yazıq vətən!...” (87.səh.372).
4 aprel 1917-ci il tarixli “Açıq söz” qəzetinin 441-ci sayında Nəcəf bəy
Vəzirov “Getsin gəlməsin” məqaləsində çarizmin işğalçı siyasətinə yenidən nəzər
yetirir: “Zəmani ki, yerlərimiz işğal olundu, əski idarə tərəfindən əvvəl təşrif
gətirən “komendant” cənabları oldu. Bu cənab bir neçə müddət basdı, kəsdi, asdı...
Sonra təşrif gətirdilər ağa “murovlar” ... Bu ağalar hərəsi öz mahalında dövr etdilər.
Bu kənddən o kəndə, o kənddən bu kəndə ...Nazirin nar çubuğu “rozği” ...Qulluği-
şərəflərində dilmancı. Katibi və dəftərxana əmələsi. Hesabsız çaparlar və
çaparbəyi... Hər mənzildə pişəzvəqt sursat yığılmaqda. On rəs qoyun, bir rəs kök
dügə, iki pud soğan, on girvəngə duz, bir pud yağ, çörək nə qədər lazım olsa...
Atlar üçün arpa, saman, ot... Hamısı yazıq camaatdan... Sursat az olmaq üçün bir
az da cib xərcliyi qabaqcan təşrif gətirən cənab çaparbəgiyə... Bunlardan sonra
təşrif gətirdilər ağa pristavlar, “strajniklər”, “qaradovoylar”... Qaradovoylardan
Dostları ilə paylaş: |