Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KEÇƏL VƏ HƏPƏNDDİR.
- MƏSXƏRƏ, ŞƏBƏDƏ
59
həyatiliyini sadə məişət komediyalarının zarafat, şəbədə və rişxəndləri vasitəsilə bir daha sınağa çəksin. İndisə keçək təhlilə. Bu “Leyli və Məcnun”, bu da “O olmasın, bu olsun”: Üzeyir bəyin yaradıcılıq salnaməsində yanaşıdır bu adlar. Biri ağıdır, nalədir, faciədir, digəri zarafatdır, şəbədədir, komediyadır. Elə buradaca bir anlıq taym-aut götürürəm. “Məşədi İbad”ı komediya adlandırmaq olar, ya yox? Məncə, olmaz. Niyə? Hüzurunuza ərz eləyim ki, dram nəzəriyyəsinin komediya janrı üçün vacib saydığı iki əlamət bu əsərin təhlili zamanı aşkarlanmır. Birincisi: pyesin qəhrəmanı Məşədi İbad öz dövrünün və mühitinin, məişətinin heç bir qanununu, mənəvi-əxlaqi normasını, psixoloji standartını, davranış etiketini pozmur. İkincisi: onun iddiası ilə imkanları arasında bir elə də böyük ziddiyyət, təzad aşkarlanmır. Təbii ki, yaş fərqindən başqa. Ancaq bir dəqiqə. Əgər gözəl Gülnaz kifir kişi Məşədiyə ərə getsəydi, heç şübhəsiz, iyirmi ya da iyirmi beş ilə, necə
deyərlər, oturuşmuş qadın kimi
görünməliydi. XX əsrin ön sənələrində Azərbaycan mühiti üçün 30-35 yaşlı qadın artıq potensial NƏNƏ demək idi. Yəni gözəl Gülnazla kifir kişi Məşədinin yaş fərqi onlar evlənəndən sonra tədricən aradan götürüləcəkdi. Təsadüfi deyil ki, pyesin finalında naəlac qalıb 30 yaşlı qulluqçu Sənəmlə kəbin kəsdirməyə razılıq verən Məşədi özünü uduzmuş, aldadılmış bilir. Halbuki o, Sənəmdən düz iyirmi yaş böyükdür. Hərçənd pyesin
iştirakçılarının hamısı
Sənəmi Məşədiyə tay görür,
onların evlənməsini məqbul, normal sayır. Hətta 15 yaşlı Gülnaz da Sənəmə öz dayəsi (və ya süd anası) kimi yanaşır. Deməli, Gülnazla Məşədinin aralarındakı yaş fərqinin də qısa bir vaxt intervalında itəcəyi
60
ilə bağlı mənim gəldiyim qənaət həmin dövrün sosial-psixoloji portretinə tam uyğundur. Və... bundan əlavə... bir komediya qəhərmanı kimi Məşədi İbadın heç bir mühüm qüsuru, defekti yoxdur: nə şürbidir, nə kələkbaz, nə qoçudur, nə də ədəbaz; halal çörək yeyib, halal dolanıb. Evlənməyə də ixtiyarı çatır. Bu, onun hüququdur. Məşədi hörmətli tacirdir (pyesin teksti onu tacir kimi, məna qatları isə baqqal kimi tanıtdırır), pullu adamdır, yaşayışı firavandır. Cəsarəti, fiziki enerjisi də fontan vurur ki, toy eləyib təzə arvad almaq istəyir. Amma di gəl ki, bu əməli-saleh müsəlman kişi KEÇƏL VƏ HƏPƏNDDİR. Məşədi bir də ona görə gülüş obyektidir ki, köhnəsidir, toplum içrə “naftalinli” münasibətlərin, köhnə yaşam tərzinin təmsilçisidir. Köhnəyə, həpəndə
gülmək isə
maarifçiliyin şüarıdır, maarifçilərin şakəridir. Lakin Məşədi İbad bir obraz kimi “Leyli və Məcnun” operasını bəstələmiş bir insanın dühası qənşərində olduqca cılız fiqur kimi görükmürmü? Eləcə də digər personajlar: zirək “student baba” Sərvərdən, cüvəllağı ziyalılardan, mal-dövlətilə birgə qeyrətini də itirmiş Rüstəm bəydən, “dil pəhləvanı” qoçu Əskərdən tutmuş ta abır-həyasının qayğısına qalmayıb cavan bir oğlanla öz atası evində xəlvəti görüşən gül üzlü Gülnaza, qulluqçu Sənəmə, zəvzək hambala qədər kim varsa, hamısı haqqında bu ifadəni işlətmək mümkün. Məhz burada əsər müəllifinin maarifçi mənsubiyyətini nəzərə alıb demək olar ki, “Məşədi İbad” operettasında Ü.Hacıbəylinin məqsədi
azəri türklərinin “zamansızlaşmış” adət-ənənələrinə, onların qarabasmaya çevrilmiş vərdişlərinə, əda və
davranışlarına, divanə məntiqli iddialarına gülmək, xalqa
həpəndlər səltənətinin üz və
astarını göstərməkdir. Olsun, lap yaxşı. Ancaq bunun üçün Hacıbəyli cənablarına onun yazdığı felyeton və
61
məqalələr azlıq edirdimi? Bu sual isə artıq heç bir məntiqə tablamır. İstedadlı adama, o da ola ədəbiyyat dünyasında, nə çərçivə, nə yasaq?
İstədiyini yazacaq. Onda mən sualı bir qədər dəyişdirirəm. Əgər Üzeyir bəy həpəndlər mühitinin yaratdığı Məşədi İbadı sosial bir tip kimi rüsvayi- cahan etmək fikrindəydisə, o zaman nəyə görə öz əsərində mütəmadi surətdə “Leyli
və Məcnun”
sərgüzəştinə eyham vurmalıydı? İş bu ki, “O olmasın, bu olsun” Üzeyir bəy tərəfindən “Leyli və Məcnun” operasına MƏSXƏRƏ,
lağ eləmək mənalarında işlənən və ərəb dilindən alınma bir söz olub Azərbaycan milli mədəniyyətində həm də məzhəkə oyun növünü bildirir. Mənşəcə saray tamaşaları ilə bağlanan, sonralar isə meydanlarda, karvansara və çayxanalarda göstərilən məsxərələrdə ayrı-ayrı peşə sahiblərinin, müxtəlif etnoslardan olan insanların davranışına, nitqinə, görkəminə şəbədə edilirdi. Avropa teatr mədəniyyətində isə məsxərəyə tuş gələn janr BURLESK adlanır. Burlesk şişirtmə forması olub alicənab və ülvi mövzulara çox adi yozumlar verir və beləliklə, ciddi janra qrotesk, ya da loru dillə yazılmış parodiya donu geyindirir. Burlesk janrında yazılmış pyesə
PARODİYA deyilir. Onda belə çıxır ki, məsxərə burleskdir, parodiya şəbədə.
Avropa teatr
mədəniyyətinin tarixində məşhur ədəbi-bədii nümunələrə məsxərə yazmaq, onlara lağ eləmək vaxtilə bir ənənə olub, bir dəb olub. Məhz bu baxımdan “O olmasın, bu olsun” milli mədəni kontekstin bənzərsiz hadisəsidir və Azərbaycan teatrının ilk ədəbi məsxərəsidir. “Leyli və Məcnun” müsəlman Şərq poeziyasının gələnəksəl alicənab, ülvi mövzusudur, “Məşədi İbad”
isə onun
parodiyasıdır, şəbədəsidir. Əgər elədirsə, onda faktları ortaya qoymaq bir zərurət. Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|