Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ƏLA BURLESK, YƏNİ Kİ MƏSXƏRƏ
- EŞQ, QƏZƏL, MUĞAM
- BAZARA
- EVLƏNDİRİR
56
obyektivə salmır. Belə olduqda oxucunun personajı görməyə, əsər boyu
onun ontoloji mövcudluq partiturasını izləməyə hövsələsi çatmır. Çünki oxuyub təsəvvürdə görmək oxuyub dərk etməyin növbəti mərhələsidir, yaradıcı işdir və aşırı vaxt aparır. Digər tərəfdən ədəbi personajın görkəmi daim improvizələrə açıqdır. Niyəsi də bu ki, “kök”, “arıq”, “ucaboy”, “enlikürək”, “qozbel”, “sarışın”, “qıvrımsaç”, “topasaqqal” kimi təyinlərin həyatda yüzlərcə variantı, modifikasiyası var:
hansı bəyənilsə, məqbuldur, mübahisəsi yoxdur. Bunun müqabilində isə ədəbi əsərdə personajın əməli, davranışı çox konkretdir. Odur ki, oxucu, demək olar bütün vəziyyətlərdə, personajın görkəmini onun əməlinə görə öz təsəvvüründə “rəsm” edir. O da mümkündür ki,
hər hansı
bir bədii
əsərin konstruksiyasında, bədən, necə
deyərlər, “kölgələnsin”, özünə müəllif təsvirində tamamlanmış qiyafə tapmasın, müəyyən bir detalla, işarə ilə, nişanla bildirilsin. Bu zaman bədii əsər üçün bədənin daşıdığı ontoloji məna
dəyişməyəcək, azalmayacaq. Səbəbi də bu ki, ədəbi əsərin olay və situasiyalarının mahiyyətini, hüsnünü, qayəsini və janr əlamətlərini yalnız və yalnız personajın bədəni, bu bədənin potensial imkanları, potensial enerjisi konkretləşdirir. Bu baxımdan məhz ontoloji poetika Ü.Hacıbəylinin ədəbi-bədii dünyasını gözlənilməz rakursdan və tamam yeni bir tərzdə işıqlandırır.
ƏLA BURLESK, YƏNİ Kİ MƏSXƏRƏ Mən çoxdandır ki fikirləşirəm, ayə, görəsən, Üzeyir bəy bəlayi-eşqə mübtəla olub bu bəladan cüda düşmək istəməyən, min bir əğyar cəfasına dözə-dözə mazoxist həzz aparan Leyli və Məcnunun şərəfinə Füzuli versiyasında nouhə, mərsiyə, ağı üstündə 57
köklənmiş yüz faizlik, təmiz, çılxa qəm, hüzn, nalə və on batman Allah sevgisindən, ilahi eşqdən ibarət muğam-opera yaratdıqdan, bu operanın “dadı”nı çıxardıqdan, yəni onun fəxri, uğuru içində bulunub tərifini eşitdikdən sonra “Ər və arvad”, “O olmasın, bu olsun” kimi birbaşa milli gülüş mədəniyyətinin qaynaqlarına söykənən məişət
komediyalarını nə səbəbə yazmış ola? Elə-belə dilxoşluq naminə? Daxili tələbatdan? Özünü yeni janrda sınamaqdan ötrü? Müsəlman operasından müsəlman operettasına lağım atmaq ehtiyacından? Bəlkə XX yüzilin ilkin mərhələsində azərbaycanlı mentaliteti üçün komediya janrının hüdudlarında öz təcəssümünü tapan mövzuları daha aktual saydığına görə? Nə isə... fal açmağına dəyməz. Çünki bu sualların hər birinə konkret cavab məhz Üzeyir bəyin əsərlərinin içindən zühura gəlir. Bu “İÇ” isə həmişə permanent şəkildə “Leyli və Məcnun”dur. Dedim və məsələni bir az sadələşdirməyi lazım bildim. Həqiqətən, kişi və qadın münasibətlərinin məğzini, cövhərini, əlifbasını təşkil edən EŞQİN, SEVGİNİN, NİGAHIN təzahür və cərəyan məntiqi, tarixi, ictimai-sosial, etnik-siyasi, kulturoloji aspekti, psixofizioloji təbiəti, patologiyası Üzeyir bəy Hacıbəyli yaradıcılığının bir nömrəli problemidir. Bu yöndən baxanda aydın görünür ki, Üzeyir bəyin hər bir əsəri bir EŞQ variantıdır, bir SEVGİ macərasıdır, sonucda isə “Leyli və Məcnun” motivləri üzərində sərbəst gəzişmədir. Amma hər dəfə bu hadisənin adı başqa-başqadır. Bu xüsusda, mən bilirəm ki, soruşacaqlar: “Bəs “Koroğlu” necə olsun?” Ona görə bəri başdan sualı özüm verirəm. Məgər Üzeyir bəyin “Koroğlu”su nazlı yar Nigarla aşıq Rövşənin sevgi əhvalatını, macərasını, ayrı cür desəm, “Leyli və Məcnun”un növbəti yozumunu bəyan etmirmi? Və hətta... mənim gümanım var ki,
58
“Ər və arvad”, “O olmasın, bu olsun”, “Arşın mal alan” kimi komediyalar “Leyli və Məcnun”un astar üzüdür, tərs variantıdır. Sözümün canı bu ki, Üzeyir bəy öz əsərlərində ilk operasının mövzu çərçivəsindən, onun tilsimli çənbərindən heç vaxt kənara çıxa bilməyib. Nə yazıbsa, axırda yenə qayıdıb “Leyli və Məcnun” üstündə improvizələr eləyib. 1908-ci ildən sonra Ü.Hacıbəyli sanki “Leyli və Məcnun”un sehrinə, cazibəsinə düşür: hiss edir ki, opera onun bütün varlığına hakimdir. Yəqin elə bunu duyduğuna görə də Üzeyir bəy çalışır ki, “Leyli və Məcnun” kimi qəşəng bir “kabus”dan tez bir zamanda yaxasını qurtarsın. Bu məqsədlə dahi Hacıbəyli EŞQ, QƏZƏL, MUĞAM iksirindən zühura gəlmiş fenomenal bir ŞƏRQ OPERASININ məstedici romantikasından tam
azad olmaq, sevgini göylərdən yerə endirmək üçün qısa bir müddət ərzində “Ər və arvad” (1909), “O olmasın, bu olsun” (1910), “Arşın mal alan” (1913) komediyalarını yazır və bu əsərlərin kontekstində “Leyli və Məcnun”un əsas motivini, personajlarının iddia, əda və istəklərini lağa qoyub, MƏSXƏRƏYƏ qoyub onlara sataşmağa, gülməyə başlayır, aşiq və məşuqə münasibətlərini gündəlik həyatın ən adi ilişgiləri səviyyəsinə endirir, eşqi
çıxarır, məişətin ALVER obyektinə çevirir. Müəllif bəhanəni bəhanə
dalıyca gətirib
bir-birinə qovuşmayan və qovuşmadıqca pırpızlaşan eşq
divanələrinin əlindən, onların sadomazoxist oyunlarından bezib, cana doyub öz komediyalarında camaatı cüt-cüt EVLƏNDİRİR, bir nəfər molla, bir kəllə qənd və üç manat pulun köməyilə EVLƏNDİRİR, fırıldağın, kələyin hesabına EVLƏNDİRİR. Əlbəttə ki, bunu heç də Füzulinin “Leyli və Məcnun”una qarşı gizli bir qiyam kimi anlamaq lazım deyil. Mənim fikrimcə, Üzeyir bəy burada istəmişdi ki, öz operasının “eşqə giriftar” qəhrəmanlarının Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|