Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “ƏBƏS SÖZDÜR BU ƏFSANƏ, DÜŞÜBDÜR XƏLQİN AĞZINA, GƏRƏK LEYLİ, GƏRƏK MƏCNUN, VERİBDİRLƏR CANIN CANƏ”.
- İDİLLİYA OVQATI
- HAŞİYƏ
- MƏŞUQƏ
62
“O olmasın, bu olsun” məsxərəsinin elə birinci məclisində xor seyrçilərə çox vacib bir mətləbi bəyan edir: “ƏBƏS SÖZDÜR BU ƏFSANƏ, DÜŞÜBDÜR XƏLQİN
oldu ki, məşhur operadan iki il sonra “Leyli və Məcnun”u “əbəs söz” adlandırdı? Məsələ bu ki, Hacıbəyli cənabları xorun diliylə bir sıra yeni sosiaL, psixoloji və kulturoloji məqamları öz maarifçi qavrayışına uyğun bir tərzdə açıqlayır: “Leyli və Məcnun” bədii uydurmadır, təxəyyüldən törəmədir, gerçək dünyanın sevgilərilə heç bir bağlantısı yoxdur, onun hadisələrini ciddi həyat olayları sanmaq mənasızdır, sadəlövhlükdür. Çünki bu sevgi əhvalatının vaxtı çoxdan keçib qurtarıb, indisə başqa bir əyyamdır; elə bir əyyamdır ki, aşiq və məşuqənin dəyəri pulla ölçülür. “Leyli və Məcnun”
“əbəs söz”,
“əfsanə” kimi
qiymətləndirdikdən (M.F.Axundzadə ənənəsimi?) sonra müəllif məsxərəni bütövlükdə maarifçilik şüarına doğru yönəldir. Bu şüarı doğuran bir qızdan ötrü səhralara düşmüş Qeysin məcnunluğuna Azərbaycan maarifçisinin ironik münasibətidir. Bu xüsusda XX yüzilin maarifçi şüarının mətni təqribən belə ola bilər: “Əzmli ol, mübariz ol, çevik ol ki, öz sevginə qovuşasan”. Təbii ki, burada sətiraltı məna da mövcuddur: “Evlənmək istəyəndə daha məcnunluq eləmə,
zəiflik göstərmə, məğmun olma.
Lazım gələrsə, ya “o olmasın, bu olsun” deməyi bacar, ya da kələk qurmağı”. Bu fikirləri konkretləşdirərkən mən yalnız və yalnız “Məşədi İbad” pyesinin təhlilinə əsaslanmışam. Elə isə görək bu məsxərənin əsl gerçəkliyi nəmənədir? Proloqda xorun mətni qurtaran kimi Üzeyir bəy öz qəhrəmanları Gülnaz və Sərvəri səhnəyə çıxarır. Rüstəm bəyin mülkü sevgililərin görüş yeridir. “Yaxşı döşənmiş” otaq. Sərvərlə Gülnaz ünsiyyət 63
yaxınlığından və
evdə kimsənin olmadığından “şaşırıb” qəzəl oxuyurlar. Cavan oğlan və qızın boş bir otaqda əyləşib müqəvva kimi, kukla kimi davranması, razılaşaq ki, bir o qədər də məntiqi və ağlabatan deyil. Necə ola bilir yəni? Axı iki sevgilinin bu cür rəftarı süni təsir bağışlayır. Ekspozisiyada personajlar inert, əfəl, sadəlövh şeir bülbülləri qismində görünürlər. Halbuki əsərin inkişaf xətti boyunca bu “neqativ” informasiya təkzib ediləcək və aydın olacaq ki, Gülnaz və Sərvər, əslində, diribaş, gözüaçıq, qadağa və yasaqları veclərinə almayan vücudlardır. Elə isə məntiqsizlik adamı bir az da çaşdırır. Bəyəm Sərvər milli adət, şakər və yasaqlarla bağlı min bir əngəli, qorxu-hürkünü, hər tin başından boylanan bir lopabığ qoçunun hədəsini gözünün qabağına gətirib Rüstəm bəyin malikanəsinə ona görə dürtülüb ki, Gülnazla birgə FÜZULİDƏN qəzəl oxusun? Qəzəl oxumağa yermi qəhətdi? Əlbəttə ki, yox. Onda belə bir səhnə dramaturqun nəyinə lazım? Bəzi nəzəriyyə “əskər”ləri söyləyəcəklər ki, bu,
normaldır, operetta mətni belə tələb edir. Afərin! Amma, maarifçilər demişkən, gəlin, bir balaca huşyar olaq. Məgər bu səhnə Qeys ilə Leylinin məktəbdəki görüşünü xatırlatmır? Bəyəm Sərvər və Gülnaz eşq barəsində çoxlu şeir əzbərləmiş “məktəblilər” kimi davranmırlar? Üzeyir bəy əsərin əvvəlində İDİLLİYA
qəhrəmanları isə təzəcə rəsm edilmiş PORTRETLƏRƏ bənzətməklə, miniatür müsəvvirliyinə xas
teatrallığı bir az da gücləndirib personajları “oxuyan” kuklalara çevirməklə məlum bir sərgüzəşti sanki yenidən tamaşaçıların yadına salır, Leyli və Məcnunu bərbəzəkli HAŞİYƏ içində bir EMBLEM kimi məsxərəyə daxil edir, sitatlaşdırır. Daha doğrusu, pyesin başlanğıcında Gülnaz və Sərvər LEYLİ ilə QEYSİ “oynayırlar”, haradasa Şərq aləmində qəbul 64
edilmiş AŞİQ və MƏŞUQƏ rəmzlərini “göstərirlər”, öz ədəbi “şəcərə”lərini eyhamlaşdırırlar. Lakin bu kübar “idilliya” XX yüzilin eşqlə bağlı ən böyük və ən hay-küylü azərbaycanlı fırıldağının təsirilə tez dağıdılır. Nə üçün? Çünki zəmanə aşiqlərinin xəmiri,
onların məsumcasına qəzəl oxumalarına baxmayaraq, tamam başqa mayadan yoğrulub. Eşq oduna şam tək əriyən Leyliylə (bu adda bir su kimilik, yumşaqlıq, tükənməzlik var) gözəl Gülnazın (bu adın səs partiturasından isə XX əsrin ərköyünlüyü boylanıb adamın gözünün içinə dik baxır) heç bir oxşar cəhəti yoxdur. Gülnaz öz sevgisi naminə hər bir kələyə razı olan, heç nədən utanıb-çəkinməyən, abır-həyasından vaz keçmiş və Avropa həyat tərzinə meyl edən bir pərizaddır. Sərvər isə işbaz, cüvəllağı bir “student baba”dır, yəni məcnunluqdan uzaq bir adamdır. Bu cür eyham xarakterli sadə dekorativ ekspozisiya ilə Üzeyir bəy artıq pyesin əvvəlində “Leyli və Məcnun”a zarafatyana öcəşməyə, lağ və şəbədə eləməyə hazır olduğunu bildirir və odur ki, elə məclisin ilk epizodunda Leyli və Məcnunun XX yüzilin tərs perspektivindən görünən portretini verir. Bu, xalis məsxərə əlamətidir, məsxərə nişanəsidir, şəbədə elementidir, məsxərənin başlanmasına işarədir. “O olmasın, bu olsun” məsxərəsinin əsas “məcnun”u Sərvər yox, Məşədi İbaddır. Pyesdə Məşədi barəsində hamıdan öncə onun birbaşa “rəqib”i Sərvər danışır, deyir ki, İbad kişi “dövlətli, ancaq qorxunc bir qocadır”, potensial xortdandır, əprimiş bir vücuddur. Məşədinin həqiqətini şişirdib ona şayiə donu geyindirməklə, Məşədinin “qara piar”ını Sərvər burada öz rəqibinin məğlubiyyətinə çalışır, Sənəmin və Gülnazın yanında onu gözdən salır, İbad kişinin arvad almaq şansını bilərəkdən azaldır. Çox çəkməyəcək ki, bu, artıq Üzeyir bəyin bir ədib kimi məharətidir, Rüstəm bəyin özü də mahiyyətə
Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|