Aydın Talıbzadə
Yüklə 3,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Səma mövləvi dərvişinin meracıdır. Səma bir ayağı ilə Şəriət üzərində dayanıb o biri ayağı ilə Təriqətin kamillik vadilərindən dönə
- Mövlana Cəlaləddin Ruminin Amalı, Eşqi və bütün ömrü boyu aradığı Həqiqətlə bağlıdır.
- “Torpaq eşqlə fələklərə yüksəlir. Həzrət Musanın tanrı ilə danışdığı Tur dağı eşqlə rəqsə gəlir”.
- “eşq dərvişlərin əlində cənnətin açarıdır”.
- Şəms əd-Din Təbrizilə
- Dönən dərvişlərin səma məclisləri sufilərin psixofizioloji davranış və rəftarının vahid
232
növ, bədii-vizual obrazı. Bəs səma törəninə məclis demək nə qədər caiz? Bunun üstünlüyü nədə? Və niyə məhz məclis? Çünki məclis müsəlman mədəniyyətində mütəhərrik çərçivə funksiyası daşıyıb hər hansı bir mövzuda keçirilən hər hansı bir söhbəti “qucmağa”, əhatələməyə, sahmanlamağa qadirdir. Məclis
özünəməxsus kanonik, tənzimləyici, teatral formadır və bir çərçivə, haşiyə olmaq etibarı ilə sakral və urvatsız dünyalar arasında ötürücü missiyasını yerinə yetirir. Məhz Ortaçağ Şərq mədəniyyəti üçün xarakterik olan belə teatral formaların daxilində tamaşa cizgilərilə cuğlaşmış səma məclislərinin kompozisiya elementləri aşkarlanıb üzə çıxır. Bütün sufi qardaşlıqlarına xas dərviş zikrlə- rində güclü bir teatrallıq var. Ancaq onların heç birinin kompozisiyası səma məclislərilə müqayisəyə gəlməz. İndi görək səma nə deməkdir? Bir sıra şərqşünaslar dərvişlərin çoxsaylı hərlənmələrdən ibarət rəqsinə, daha doğrusu, onların zikrlərinə “səma” deyirlər. Başqaları isə bu sözü zikrin icrası vaxtı çalınan musiqilə ilişkili hesab edirlər. Belə ki, “səma” sözü ərəbcə “qulaq asmaq”, “müqəddəs mətni dinləmək” mənalarında anlaşılır. Hər iki müəyyənləşdirmədə məntiqə və həqiqətə uyarlıq tapmaq mümkündür. Lakin “səma”
haqqında Mövlananın fikri belədir: “Səma öz varlığınla mübarizədir, quşların qan tökmədən apardığı vuruşdur, döyüşdür; ruhun uçuşudur... Səma sirrdir.” Göründüyü kimi burada bir qeyri- müəyyənlik var. Odur ki, səmanı mövləvi məclis- lərinin hər hansı bir kompozisiya elementilə əlaqələndirmək düzgün deyil. Amma həqiqət bu ki, SƏMA aşkar ilə müəmmanın, varla yoxun, ölərilə əbədinin, gerçəkliklə virtuallığın mediatoru- dur; ötürücüdür, insandan Allaha doğru olan
233
yoldur ki, bir tək səslə keçilir. Mövləvi qar- daşlığının kollektiv zikrlərində də səma
insanın ruhi vəziyyətinin bildiricisidir. Ona görə səma öz öləri cismindən ayrılıb ərşə qovuşana qədər, vəsl məqamına yetişənə qədər uzanan virtual kamilləşmə yoludur, insan ruhu- nun uçuşudur. Bu səbəbdən də məclisin yalnız bütöv kompozisiyasını “səma” adlandırmaq düz- gündür. Səma mövləvi dərvişinin meracıdır. Səma
Beləliklə, dönən dərvişlərin məclislərində səma məqsəd və vasitə birgəliyini ifadə edir. Fırfıra dərvişlərin səma məclisləri, ilk növbədə, XIII əsrin dahi sufisi Mövlana
Mövləvi
qardaşlığının zikrləri, yəni səma məclisləri hər həftənin cümə axşamından cüməyə keçən gecə musiqi sədaları altında gerçəkləşərdi. Eşq
harmonik birgəliyilə cuğlaşmış, varlığın hər bir təzahürünə doğru yönəlmiş platonik, “ilahi eşq”dir. Bunun təsdiqini Cəlaləddin Ruminin öz deyimlərində də tapmaq mümkündür: “Torpaq eşqlə
qeyd etmək lazımdır ki, hələ Rumiyədək bəşəri eşq ideyası
müsəlman mədəniyyətinin atmosferində dolaşırdı. Ortaçağ islam
mədəniyyətinin ən nurlu simalarından biri Fərid əd-Din Əttar söyləyirdi ki, “eşq dərvişlərin əlində cənnətin açarıdır”. İstər ərəb şairəsi Rəbiyyənin mistik poeziyasında, istərsə də böyük mütəsəvviflər Əbdülqədir Gilani, Seyid 234
Əhməd Rüfainin şəxsiyyətlərilə bağlı hekayətlərdə “eşq” bir ideya kimi aparıcı mövqe tutur. Təbii ki, hekayətləri tarixi fakt kimi qəbul etmək düzgün olmadığı kimi onlardakı həqiqətdən də qaçmaq mümkün deyil. Xüsusilə, Şərq aləmində. Niyə? Çünki müsəlman dünyasında nəql etmə zamanı tarixi faktla nağıl arasındakı fərq minimuma endirilir: hekayət tarixi fakt, olmuş hadisə kimi, tarixi fakt isə hekayət kimi söylənilir. Məhz bəzi
tədqiqatçılar da
fırlanğıc hərəkətlərdən ibarət zikrləri Mövlana ətrafında cəmlənmiş çoxsaylı rəvayətlərlə, onun Şəms əd-Din Təbrizilə olan
əfsanəvi münasibətlərilə bağlayırlar. Digər
şərqşünaslarsa dönən
dərvişlərin səma
məclislərilə qədim Misir kahinlərinin uyğun tərzli mistik rəqsləri arasında genetik əlaqə görürlər. Əlbəttə, müxtəlif hekayətlər, bənzətmələrlə əlaqəli
poetik və
maraqlı yozumlar cəlbedicidir, lakin müəyyən nəticələr çıxarmaq üçün yetərincə elmi deyil. Dönən
Səmaxanaya (səma məclislərinin keçirildiyi otaq)
daxil olmamışdan öncə dərvişlər dəstəmaz alırlar. Sonra mövləvi qardaşlığında qəbul edilmiş tərzdə geyinirlər. Onların geyim tərzinə Şəms Təbrizinin ölümü ilə bağlı Mövlananın uzun müddət
əynindən çıxarmadığı hüzn paltarlarının güclü təsiri olmuşdur. TƏNNURƏ (sözün mənası bədənin nuru kimi anlaşılır) dərvişlərin dümağ rəngli, iki hissədən ibarət alt paltarıdır. Onun zəng formalı aşağı hissəsi, daha doğrusu, geniş Yüklə 3,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|