Aynurə paşayeva
Yüklə 1,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aynurə Paşayeva
- Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən
Aynurə Paşayeva 54 barını artırmaq vasitəsi kimi əlverişli və maraqlı görü- nür. «Yeraltı dünyanın sakini olan Xortdan bədii mətndə obrazını yaradan müəllif onun ənənəvi gedişa- tını, yəni qəbirdən çıxıb insanlar arasında dolanması süjetini əks istiqamətə çevirir. Əsərdə Xortdanın «na- gah xəyalıma cəhənnəm düşdü» – deyə yaşadığı bu dünyadan o biri dünyaya getmək istəyir. Xristofor Kolumb, Magellan, Vasko de-Qamma kimi səyahətçi- lərin adlarını çəkən müəllif onların səfər etdikləri o biri dünya və ədəbiyyatlarda «yeni dünya» kimi tanı- nan coğrafi məkanlarla Xortdanın cəhənnəm səyahəti arasındakı fərqi göstərərək, bunu İsgəndəri-Zülqərey- nin qaranlıq dünyaya səyahətinə oxşadır. Belə bir mo- tivin işləndiyi «İsgəndərnamə» poemasında da Nizami Gəncəvinin qəhrəmanı qaranlıq dünyaya dirilik suyu ardınca gedir. Ə. Haqverdiyevin qəhrəmanı Xortdanın isə səyahəti konkret olaraq cəhənnəmdir. Və burada əsas məqsəd o biri dünyadan xəbər gətirməkdir. Eyni motivə fərqli və bəzi məqamlarda ironik yanaşmanı isə Ə. Haqverdiyevin mənsub olduğu ədəbi məktəbin təsiri kimi də qəbul edə bilərik» (12, s. 178). Yazıçı əsərdə hadisələrin inkişafı baxımından mövcud islam mifoloji təsəvvürlərinə mümkün qədər Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 55 sadiq qalmışdır. Əsərə dini, mifoloji baxımından ya- naşsaq, bir çox buna aid süjetlərin şahidi olarıq. An- caq islam bəni adəminin cəhənnəmə (axirət dünya- sına) düşüb geri qayıtmaq imkanı rədd etdiyi üçün ya- zıçı qəhrəmanını daha qədim mifoloji qatlardan seç- məli oldu. «Xortdan sırf Azərbaycan mifik təsəvvü- ründə ölüb sonradan dirilən «xortdamış» məxluq ki- mi, səciyyələnir. Deməli, cəhənnəm-axirət səyahəti ancaq qəhrəmanın insan deyil, məhz Xortdanın olması ilə həyata keçirə bilər. Əsərin qəhrəmanının çox qə- dim mifik köklərlə bağlılığı, birbaşa onunla əlaqəli məsələlərin cəhənnəmə yönəldilənlərin və eləcə də, səyahət zamanı ona bələdçilik edən obrazın da həmin zəmində-islamdan əvvəlki mifologizmlərlə bağlılığını şərtləndirir» (46, s. 46). Xortdan əsərdə o dünyaya gördüklərini qayıdıb danışa bilmək, məlumat gətirmək məqsədi ilə gedir. Belə funksional mövqe Xortdanı eyni zamanda ruhları ilə real dünya arasında əlaqə yaradan medium, digər aləmə düşə bilən şamandır. Adi insan axirət dünya- sına gedib qayıda bilmədiyi üçün əsərin qəhrəmanı buna icazəsi olan cildə girməlidir. Yazıçının təsvi- rində isə qəhrəman əslində xarici görkəmiylə, davra- nışıyla dövrün ziyalısı simasına salınmış Xortdandır. Aynurə Paşayeva 56 İnsani və qeyri-insani keyfiyyətlər qəhrəmanın obra- zında incəliklə birləşdirilir. «Bəndeyi-həqirü fəqir, əqəlli-küllü-bəndəgan müləqqəb be «Xortdan» bir gü- nü kəştiyi xəyalatda əyləşib dəryayi-təfəkkürdə seyr eləyirdim və dünyanın keçmişini və gələcək işlərini bir-bir xəyalımdan keçirirdim. Nagah xəyalıma cə- hənnəm düşdü. Və xəyalımdan qulağıma bir nida gəl- di ki, «Ey qafil xortdan, bu nə xabi qəflətdir ki, uyub- san? İnsan dünyanın cəmi yerlərini, dağlarını, meşə- lərini, dəryalarını ayaqları altına alıb gəzdi: yer üzün- də insan ayağı dəyməmiş bir nöqtə qalmamış. Nə olar, sən də onların acığına gedib cəhənnəmi səyahət elə- yib, oradan bir xəbər gətirəsən?» (31, s. 26-27) . Qəhrəmanın zahiri görünüşü adi insanlardan heç nəyi ilə fərqlənməsə də, «xortdanlıq», qeyri-bəşərilik onun psixologiyasında, şüurunda üstünlük təşkil edir. Qəhrəman dünya üzərində gəzən insanlardan fərqli olaraq, yeraltı dünyaya, cəhənnəmə düşə bilmək im- kanına malik olduğunu bilir. Qeyri-insanilik əsər boyu Xortdanın ətrafda baş verən hadisələrə obyektiv, ya- xud subyektiv iştirakçı deyil, neytral mövqeli tama- şaçı münasibətində də duyulur. Xortdanın cəhənnəm səyahəti üçün vasitə olaraq istifadə olunan iksirin atributlarının hər birinin həmin Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 57 prosesdə, yəni Xortdanın gələcək fəaliyyətinin təmin edilməsində özünəməxsus mövqeyi və xidməti dairəsi vardır. Məs: İksirdə istifadə olunan «qara xoruz»un rəng antaqonizmi, yəni qara rəng yeraltı – ölüm dün- yası ilə bağlıdır. Abidədən (Kitabi-Dədə Qorquddan) gətirdiyimiz örnəklərdəki «qara yer»in qarğışlardakı «qara yer»lə eyni olmasına şübhə etmirik. Bu da göstərir ki, qara rənglə ifadə olunan «qara yer» Oğuz təsəvvüründə üs- tündə, üzərində gəzilən ev, otaq tikilən dünyanın alt, qaranlıq, yəni qara rəngli qara qatıdır. Məsələ belədir ki, qara yerin alt qatına birbaşa dəxli olan və insanın dünyasını dəyişməsini bildirən «ölüm» də «Kitab» da elə «qara ölüm» şəklində deyilir (1, s. 67-68). Prosesin məntiqi davamı isə Xortdanın cəhənnə- mə düşməsi və onun bələdçisi ilə (odabaşı) ilə rast- laşması, daha doğrusu bələdçinin onu qarşılamasıdır. Maraqlıdır ki, islam-mifik təsəvvüründə o dünya- ya düşən ruhun bələdçisi, yol göstərəni olmur. Dantenin «İlahi komediyası»nda da cəhənnəmə düşən qəhrəmana şair Vergili, əraf hissəsində isə gənclik dövrünün sevgilisi olan Beatriçi bələdçilik edir. Yüklə 1,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|