Aynurə paşayeva

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
49 
Peyzaj və ricət də kompozisiyanın ünsürlərindən-
dir. Məsələn: Xortdanın verdiyi andlar haqqında ayrı-
ca hekayələr danışması buna misal ola bilər. 
«Xortdanın  cəhənnəm  məktubları»  povesti  süjet 
baxımından  mürəkkəbdir,  çoxşaxəlidir.  Belə  ki,  əsas 
süjetdən  çıxış  edən,  onunla  bağlı  olan  bir  sıra  xırda 
süjet xətləri də vardır. Xortdanın hər iki dünyada qar-
şılaşdığı  insanlar  haqqında  olan  əhvalatların  hər  biri  
özlüyündə  kiçik  bir  süjetə  malikdir.  Povestdə  süjetin 
ekspozisiya  mərhələsini  Xortdanın  ağlına  cəhənnəmə 
getmək  fikrinin  gəlməsi,  Mirzə  Qoşunəlinin  yanına  – 
Şuşaya  Tiflisdən  gedən  zaman  başına  gələn  əhvalat-
lar, burada qarşılaşdığı insanlar, nəhayət, Şuşaya gəlib 
çıxması təşkil edir. Xortdanın on gün müddətində hə-
min iksirin qəbul etməsi, Tiflisə gəlməsi, vaxt tamam 
olduqdan  sonra  cəhənnəmə  gəlməsi  mərhələsini  zav-
yazka (bədii düyün) mərhələsini təşkil edir. Kulmina-
siya (bədii zirvə) mərhələsini isə Veyl quyusu ilə bağ-
lı  olan  əhvalatlardır.  Razvyazka  (düyünün  açılması) 
mərhələsində ziddiyyətlər tədricən açılmağa, ayrı-ayrı 
surətlər,  qruplar  arasında  olan  münaqişə  zəifləməyə 
doğru gedir. Povestdə rus kazaklarının, zabit və gene-
rallarının  çar  ikinci  Nikolayın  cəhənnəmə  gəlməsi, 
Xortdanın cəhənnəmi tərk etməsi razvyazka (düyünün 

---

Aynurə  Paşayeva 
 
 
50 
açılması) mərhələsini təşkil edir. Nəhayət, final (bədii 
yekun)  mərhələsində  hadisələr  sona  yetir.  Xortdanın 
bu dünyaya qayıtması, qayıtdıqdan sonra yeni dünya-
nın yarandığını görməsi, dörd ildən çox vaxtın keçmə-
si ilə dünyanın dəyişməsi, zəhmətkeşlərin hakimiyyəti 
final mərhələsidir. 
«Xortdanın  cəhənnəm  məktubları»  kompozisiya 
etibarilə,  xüsusən,  bədii  süjetin  inkişafına  görə  çox 
nadir nəsr nümunəsidir. Əsərdəki hadisələr çoxplanlı, 
çoxşaxəli inkişafa malik olsa da, ümumi ideyaya, əsas 
mətləbə məharətlə tabe olunmuş və bağlanmışdır. Be-
lə ki, povestdəki bir çox xırda epizodların hər birinin 
vacib  bədii-estetik  funksiyası  vardır.  Məzmunca,  ide-
yaca əsər boyu onlar bir-birini mükəmməl tamamlayır 
və  əsas  ideyanı  bədii  təcəssümünə  xidmət  edir.  Bu 
əsər  kompozisiya  etibarilə  son  dərəcədə  orijinal  təsir 
bağışlayır. Bütün bunlar Ə. Haqverdiyevin bir ədib ki-
mi  necə  böyük  istedada,  müşahidə  qabiliyyətinə  və 
yazıçılıq texnikasına malik olduğunu sübut edir. 
 
 
 
 
 

---

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
51 
 
II FƏSİL 
ƏSAS SURƏTLƏRİN SƏCİYYƏSİ 
 
Əbdürrəhim  bəy  Haqverdiyevin  bədii  nəsri  ilk 
növbədə  zəngin  və  orijinal  bədii  xarakterləri  ilə  diq-
qəti cəlb edir. Əslində  hər bir böyük sənətkarın  yara-
dıcılığı onun dünyagörüşü, həyati müşahidələri, möv-
zuları  ilə  əlaqədar  olaraq  özünəməxsus  orijinal  tiplər 
qalereyası ilə zəngindir.  
Ə. Haqverdiyevin nəsrindəki surətlər ilk növbədə 
Qarabağda  gördüyü,  tanıdığı  insanlar  əsasında  yara-
dılmışdı.  Ədib  həyatda  gördüyü,  müşahidə  etdiyi  in-
sanlardan  öz  əsərlərində  qələmə  aldığı  mövzulara 
uyğun olaraq istifadə edib canlı, bədii xarakterlər ya-
ratmışdır.  Çünki  Haqverdiyev  insanın  mənəvi  dün-
yasına,  psixologiyasına  çox  yaxından  bələd  olan  sə-
nətkar idi. O, çox dəqiq və zəngin həyat müşahidəsinə 
və bu müşahidələri bədii sənət dilində yenidən canlan-
dırmaq istedadına, söz qüdrətinə malik olmuşdur.  
Ədibin  qeyd  etdiyi  kimi  «Xortdanın  cəhənnəm 
məktubları»da  «mənfi  tiplər»  cəmiyyəti  olan  cəhən-
nəmdən  danışılır.  Burada  həm  müsbət,  həm  də  mənfi 
surətlər var. Ancaq mənfi surətlər sayca müsbət surət-

---

Aynurə  Paşayeva 
 
 
52 
lərdən  çoxdur.  Povestin  baş  qəhrəmanı  olan  Xortdan 
nə mənfi, nə də müsbət surətdir.  «Xortdan –  qorxunc 
görünüşlü mifik vücuddur» (4, s. 140).  
Ə.  Haqverdiyevin  niyə  məhz  Xortdan  surətini 
seçməsi də təsadüfi deyildi. Xortdan surətinin yaradıl-
masının  özündə  də  o  zamankı  müsəlman  zehniyyəti-
nə,  avamlığa,  mövhumata  dərin  kinayəni  görmək  çə-
tin deyildir. Avam camaat arasında uşaqları xortdanla 
qorxutmaq,  həyatda  şər  əlamətləri  Xortdanın  ünvanı-
na  yazmaq  uzun  müddət  dəb  halında  olmuşdur.  Yəni 
avam  dindarlar  aləmində  Xortdan  anlayışı  qeyri-mü-
əyyən,  qorxunc  bir  məfhum  kimi  təfəkkürlərdə  kök 
salmışdı.  Ə.  Haqverdiyev  də  camaat  içərisindəki  bu 
cəhalət  əlamətini  Xortdan  surətini  yaratmaqla  lağa 
qoymuşdu, gülüş hədəfi etmişdi. 
«Xortdan  folklor  və  xalq  əfsanələrinə  görə  qani-
çən  məxluq,  tez-tez  ölü  olandır.  Xortdanlar,  əsasən, 
Şərqi Avropa mifologiyasında geniş yer tutur. Ən ta-
nınmış  ənənəyə  görə  onları  günəş  işığı,  ürəyə  vurul-
muş ağcaqovaq payası, gümüş güllə və daha bir neçə 
şey öldürür» (7, s. 140). 
«Xortdanın  cəhənnəm  məktubları»nda  cəhənnə-
min təsviri Xortdanın dili ilə nəql olunur. Xalq düşün-
cəsinə  görə  Xortdan  gecələr  dirilib  qəbirdən  çıxan, 

---

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
53 
insanlara  yamanlıq  edən  varlıqdır.  «Demonik  varlıq 
hesab edilən Xortdan türk xalqlarında müxtəlif adlarla 
tanınsa  da,  oxşar  funksiyalar  yerinə  yetirir.  Anadolu-
nun  müxtəlif  yerlərində  «Xortlaq»,  başqırdlarda 
«Ubır»,  Tomsk tatarlarının demonoloji təsəvvürlərin-
də  Obur//Ubır,  Qaqauzlarda  Hobur  adlanan  bu  möv-
humu  qüvvə  insanlara  xətər  toxundura  biləcək  gücdə 
olub, döngərlik funksiyası ilə seçilir» (13, s. 282).   
İslam dininin mifoloji görüşlərinə görə o biri dün-
yaya düşən insan bir daha geri qayıtmamalıdır. Qura-
na görə cəhənnəmə insanlar da, cinlər də düşə bilərlər. 
Birincilər orada həmişəlik, ikincilər isə isə müvəqqəti 
qalırlar. 
Xortdan  qeyri-adi  nitqi,  mühakimələri  insanlarda 
olduğu kimidir. Əslində bu adın özündə də o dövrün 
fırıldaqçı  dindarlarına  qarşı  böyük  istehza  gizlənmiş-
dir.  Çünki  Xortdan  qəflət  yuxusunda  yatan  camaatın 
təsəvvüründə  çox  məchul  və  vahiməli  bir  varlıq  kimi 
məşhur olmuşdur. Haqverdiyev Xortdanın dilinə istə-
diyi  sözü  vermiş,  onu  istədiyi  yerə,  hətta  cəhənnəmə 
belə  göndərmişdir.  Müəllif  özü  Xortdanın  dilindən 
danışmaqla həm bədii priyom kimi, həm də nəql olu-
nan əhvalatın həqiqiliyinə bir növ oxucu inamını, eti-

---