Aynurə paşayeva

Aynurə  Paşayeva 
 
 
30 
rən «İlahi komediya»nı (Dante) xatırlatsa da, bədii sü-
jetin  mahiyyəti  etibarilə  o,  «Qulliverin  səyahətləri» 
ilə,  həmçinin  fantastik  fabulası,  kəskin  satirik  müba-
liğəsi  ilə  seçilən  maarifçi-realist  povestlərlə  bir  tipo-
logiyaya daxil olur» (41, s. 277). 
Ə. Haqverdiyevin «Xortdanın cəhənnəm məktub-
ları»  povestini  məşhur  türk  satiriki  Əziz  Nesinin 
«Taxtalıköydən  məktublar»  əsəri  ilə  müqayisə  etsək, 
bir  çox  oxşar  süjetlərə  rast  gəlmiş  olarıq.  «Taxtalı-
köydən məktublar»  məzmunca  məmləkətdəki bir sıra 
ictimai və siyasi məsələlərdən bəhs edən, formaca Öl-
müş  Eşşəyin  dili  ilə  Eşşəkarısına  yazdığı  19  mək-
tubdan ibarətdir. Hər bir məktub müəyyən bir ictimai 
mövzudan bəhs edir. Bu, səhiyyə xidmətində olan öz-
başınalıqdan tutmuş sosial bərabərsizliyə kimi davam 
edir.  Əgər  «Xortdanın  cəhənnəm  məktubları»nda 
Xortdan  müəyyən  iksir  vasitəsi  ilə  cəhənnəmə  xəbər 
gətirməkdən  ötrü  gedirdisə,  «Taxtalıköydən  məktub-
lar»da  isə  Ölmüş  Eşşək  özünü  yoxsulluqdan  canını 
qurtararaq xəndəyə atır, bütün ictimai problemləri di-
nib-danışmadan görürdü. O, ölümü bu dünyadan xilas 
olmaq üçün bir «qurtuluş» hesab edirdi. Ancaq cibin-
də  bir  qəpik  pulu  olmayan  Ölmüş  Eşşəyin  ölü  olma-
ması sübuta  yetirilə bilmir. Çünki səhiyyə həkimləri-

---

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
31 
nin tibbi savadsızlığı, öz mənafeyini güdmək hərisliyi 
o  dərəcəyə  gəlib  çatıb  ki,  həkimə  sağlam  müraciət 
edən  vətəndaş,  mütləq,  istəməsə  də,  ölümə  göndəri-
lirdi.  Ölmüş  Eşşək  qəbiristanlıqda  belə  rahatlıq  tapa 
bilmir.  Çünki  4  adamla  birgə  üst-üstə  dəfn  olunmaq, 
olduqca, dözülməzdir. Bununla Əziz Nesin qəbiristan-
lıqlarda  baş  verən  hərc-mərcliyik  məsələlərinə  də  to-
xunmuşdur.  Ölmüş  Eşşəyin  Xortdandan  fərqli  olaraq 
heç  bir  bələdçisi,  yol  göstərəni  olmur.  O,  ətrafındakı 
əsl  diri  olan  bütün  insanları  görür.  Ancaq  səsini  çı-
xarda bilmir. Çünki dirilər ölülərin səsini eşidə bilmir-
lər.  Ə.  Haqverdiyev  Xortdanı  cəhənnəmə  başburtsuz 
daxil etdirir, Ə. Nesin isə Ölmüş Eşşəyin zəmanət ka-
ğızı olmadığı və havadan-sudan yazmaq istəyi olduğu 
üçün 19 il üç yüz altmış iki gün yarım cəza çəkmək-
dən  ötrü  cəhənnəmə  göndərir.  18-ci  məktubun  so-
nunda Ölmüş Eşşək havadan-sudan yazmağın cəzasını 
aydınlaşdırır: «Bizim məhəllənin zibillərini apardılar-
mı?  Yenə  sular  kəsilir?  Elektrikiniz  də  əvvəlki  kimi 
ən azı həftədə üç, dörd dəfə olmur, eləmi? Küçələrdə 
kanalizasiya  suyu  axıb  çamır,  gölməçələr  yaratdığı 
halda  səhiyyə  idarələri  yenə  «xəstəliklərin  qarşısı 
alındı»  deyə  yazırmı?  Yenə  əvvəlki  kimi  Baş  nazir 
xalqı aldadaraq «filan şeyin qiyməti bahalanmayacaq» 

---

Aynurə  Paşayeva 
 
 
32 
deyə  vəd  verib,  sonra  da  varlılara  işarə  edib  həmin 
ucuz  şeyləri  aldırdıqdan  sonra  birdən-birə  qiymətli 
birə-on artırıb varlılara milyonlar qazandırırmı?» (74, 
s. 232). Ölmüş Eşşək  real  həyatda  çəkdiyi  əzabları o 
qədər öyrəşmişdi ki, cəhənnəmdəki əzablar onun üçün 
o  qədər  də  çətin  gəlmirdi.  Ona  verilən  əzabları  «of» 
demədən  çəkdiyi  üçün  Ölmüş  Eşşəyi  cənnətə  göndə-
rirlər. Çünki cəhənnəmin əzabına vərdiş etmiş Ölmüş 
Eşşək cənnətin rahatlığına tab gətirə bilməzdi. Bunun-
la da, Ə. Nesin zəmanəsinin acımasız qanunlarını ifşa-
edici satirik gülüşlə tənqid etmişdi.  
İsa Muğanna  «Cəhənnəm» romanında 1937-ci il-
dən  2003-cü  ilə  qədərki  olan  Azərbaycanın  tarixinə 
toxunmuşdur.  Eləcə  də,  burada  bütün  bəşəriyyəti  dü-
şündürən, qlobal problemlər də öz əksini tapır. «Xort-
danın  cəhənnəm  məktubları»nda  olduğu  kimi  burada 
da  cəhənnəm  dəhşətli  və  qorxunc  bir  məkandır.  Cə-
hənnəmə  daxil  olan  Bünyad  bəy  Xortdandan  fərqli 
olaraq  insandır.  Hansı  ki,  sağlığında  çirkin  əməllərin 
hamısının günahını qazanmışdır. Həm çekist, həm də 
Zversovxozda  (Qarayazı  meşəsində  qunduz  (suiti) 
sovxozunda)  işləyəndə  Bünyad  bəy  öz  çirkin  əməllə-
rinə alət etdiyi qızlarla (bakirələrlə) cəhənnəmdə rast-
laşır.  Bu  romanda  Bünyad  bəyin  saflaşması  uğrunda 

---

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
33 
mübarizə gedir. Əvvəl Bünyad bəy Ağ planetin içində 
Odda-həqiqətdə  yanır,  təmizlənir, bundan sonra «Ağ-
Ərə»  göndərilir,  Mazandaran  meşəsinə,  İrəmə,  Yerə 
aparılır. O, bir çox insanların ölümünə bais olmuşdur. 
Mazandaranda Bünyad bəyi Qumral – Furak, İrəmdə, 
vaxtilə, onun həyat yoldaşı olmuş Sərvinaz, Yerdə Sə-
məd bəy qarşılayır.  
İsa  Muğanna  «cəhənnəm»  sözünün  mənasını  ve-
rən zaman yazır: ««Cəhən» də, «Cənn» də təhrif söz-
lərdir,  ey  hökmdarımız,  hər  ikisinin  əsli  Od  Ündü» 
(67, s. 480) 
Haqverdiyev  yeri  gəldikcə  öz  gəlirləri  üçün  din 
xadimlərinin istifadə etdiyi müqəddəs pirləri, ocaqları 
da ifşa edir. Ancaq haqq dünyasında bu fırıldaqçıların 
bunu eləməyə imkan olmur. «Ağdam bazarında Məşə-
di Seyfulla camaatı başına yığaraq and-aman eləyir ki, 
Məşhədə  gedən  zaman  yolda  daşlar  da  onunla  birgə 
gedirmiş.  Yol  boyu  özünün  necə  mübarək  bir  adam 
olduğunu  isbat  etməyə  çalışır.  Sonra  əsas  məsələyə 
keçir  –  camaat,  bu  saat  mənim  evimdə  bir  seyid  qızı 
əyləşib.  And  olsun  gedib  üzünü  sürtdüyüm  qəriblər 
şahına,  bu  saat  onun  əynində  libası  yoxdur.  Mən  öz 
tərəfimdən  on  manat  verirəm.  Sizin  də  kərəminizdən 
nə izlər, müzayiqə etməyin. 

---