Aynurə paşayeva

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
39 
rilir.  Şübhəsiz  ki,  eyni  zamanda,  müəyyən  nöqsan-
ların, günahların sahibidirlər. Onların əsl nəcabəti bə-
yin  dilindən  deyilir:  «  –  Bircə  siz  bu  tülkülərə  baxın. 
Dərənin  it-qurdu  özlərini  adam  cərgəsinə  qoyub,  yı-
ğılıb  bir  yerə  məsləhət  edirlər.  Oraya  yığılanlar  kim-
dirlər?  Biri  xanın  eşşəkçisinin  nəvəsi  deyilmi?  İndi 
gəlib  adını  bəy  qoyub  yuxarı  başa  keçir.  Sən  bir  o 
burnu  cırığa  bax!  Ona  deyən  gərək  filan-filanşüdə, 
sən  haçandan  bəy  olub  ortalığa  çıxıbsan?  Sənin  də-
dən-babanı heç  bir tanıyan varmı? İndi rusca  üç-dörd 
söz  öyrənibsən,  gəlib  özünü  bəylər  cümləsinə  qatır-
san? Ərizə filan yazırsan? Sənin atan aclıq ili mənim 
atamdan  bir  çuval  buğda  aparıb  hələ  də  borclu  de-
yilmi? Sən adını nə qoyub ortalığa düşübsən?... O ço-
pur  sifəti  toyuq  dimdikləmiş  qarpız  qabığına  oxşa-
ya!...  Papağı  da  təşəxxüslə  qoyub  gözlərinin  üstünə 
deyir:  ««Alçaq  dağları  mən  yaratmışam».  O,  kimin 
oğludur?  Onun  əmisini  mənim  atam  neçə  il  dustaq-
xanada yatırdı, o da özünü adam hesab eyləyib ortalı-
ğa  atılır?  Buyursun,  barmağını  yumsun  görüm,  hansı 
pristav  onun  evində  bir  parça  çörək  yeyibdir?  Bu 
mahala neçə naçalnik gəlib-gedibdir, hansı onu bəyə-
nib ona əl veribdir? Əsil və nəcabətindən xəbəri olsa, 

---

Aynurə  Paşayeva 
 
 
40 
heç xəcalətindən evdən çölə çıxmaz. Onun anası Qa-
çaq Qurbanəlinin bacısı deyildimi?» (31, s. 68). 
Ədib bəyin nitqində bəylərin əsil nəcabətini, açıb 
göstərməklə  yanaşı,  həm  də  kəskin  tənqid  etmişdi. 
İndi onlar cəhənnəmdə bu günə düşdüklərinə görə İb-
lisi  məzəmmətləyirlər.  Ancaq  bəyləri  ifşa  edən  bəyin 
özü  də  heç  öz  əməllərinə  görə  digər  bəylərdən  geri 
qalmır.  Bütün  bəylərin  ərizə  əhvalatını  öyrənəndən 
sonra  özünün  yerini  Vinokurovun  yanında  yaxşı  elə-
məkdən ötrü tez gedib ona xəbər verir. Bəyin yaltaqlı-
ğı, ikiüzlülüyü açıq şəkildə nəzərə çatdırılır. 
«Xortdanın  cəhənnəm  məktubları»ndakı  tənqidi 
mətləblərdən biri də çarizmin müstəmləkəçilik siyasə-
tinin  kəskin  ifşasıdır.  Əsər  boyu  müxtəlif  siyasi-icti-
mai  məsələlərlə  əlaqədar  ədib  cəmiyyətdəki  ədalət-
sizliyin,  rəzalətlərin  əsas  dayağı  kimi  çarizminin  fit-
nəkar  siyasətini,  habelə  Azərbaycandakı  nümayəndə-
lərini  kəskin  ifşa  edir.  Bu  cəhətdən  çarizmin  fitnəkar 
siyasətinin  ağır  nəticələrindən  birini  biz  naçalnik  Vi-
nokurovun  başçılıq  etdiyi  mahalın  bəylərinin  şikayət 
ərizəsində  görürük.  Digəri  isə  tarixi  mövzuya  müra-
ciət olunaraq yazılmışdır «Əsgərana çatanda deyilir:  
– «Çox gözəl eşitmişəm və oxumuşam... Bu mən-
hus  hasarın  1905-ci  sənəddə  oynadığı  rol  cəmi  dün-

---

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
41 
yaya məlumdur. Bu, iki qonşu və qardaş milləti bölən 
bir səddir. Nə qədər bu hasar durub, buna baxan türk-
lərin  və  ermənilərin  yaraları  təzələnəcək.  İxtiyar  mə-
nim  əlimdə  olsaydı,  bu  hasarı,  qədim  hasardan  olma-
sına  baxmayaraq,  kökündən  qazardım.  Bəlkə  bayquş 
kimi  göz  qabağında  durub,  keçmiş  qanlı  günləri  ba-
xanların yadına gətirməyə» (31, s. 38). 
Başqa bir səhnədə göstərilir ki, çar nümayəndələ-
ri, kazakları, soldatları, yaranalları cəhənnəmə girəndə 
cəhənnəmdəkilər  etiraz  edirlər.  Gələnlər  içərisində 
hətta imperator ikinci Nikolay göstərilir. Ancaq etiraz 
edənlər içərisində axundlar, keşişlər onların gəlməsinə 
böyük ehtiramla yanaşırlar. 
Ədib  real  dünyada  olan  əyriliklərdən,  əhli-iman 
yiyələrinin  xəyanətindən  də  danışır.  O,  bu  mövzuya 
toxunmaqla  dövrünün  əyalətlərində  baş  verənləri  ki-
nayəli  bir  gülüşlə  tənqid  etmək  istəmişdi.  Ancaq  bu 
tənqidi  gülüşün  arxasında  mühüm  ictimai  problemlər 
dayanır. 
Haqverdiyev  Bərdə  bazarında  baş  verən  oğur-
luğun həddindən danışanda yazır. «Məni ikimərtəbəli 
evin  qabağına  gətirdi.  O  yan-bu  yana  baxıb  çıxmağa 
yol  tapmadım.  Bir  də  gördüm,  bir  cındırlı  kişi  bir 

---

Aynurə  Paşayeva 
 
 
42 
uzun  nərdivanı  sürütdüyərək  gətirdi,  dayadı  divara 
dedi: 
– Nömrə lazımsa, buyurun, çıxın yuxarı. 
Soruşdum ki: 
– Məgər bu nömrələrin yolu yoxdur? 
 Dedi: 
–  Burada  oğru-əyri  çox  olduğundan,  müştəriləri 
nərdivanla çıxardıb, sonra nərdivanı götürürük. 
Yadıma Tiflis düşdü» (31, s. 33). 
Bu  zaman  ədib  Tiflisdə  yaxın  bir  dostunun  mül-
kədar Mərdidqulu xanın mehmanxanada qalan zaman 
var-yoxunu  oğurlanmasından  danışır.  Hadisələrin  bu 
məqamı Haqverdiyevin «Keçmiş günlər» hekayəsinin 
süjetini xatırladır. 
Ədib  Bərdənin  kinayəli  təsvirindən  sonra  Ağda-
mın  təsvirinə  keçir.  «Ağdam  bazarında  da  nə  qədər 
istəsəniz,  imanlı,  hacı,  kərbəlayı  və  məşədi  tapılar. 
Bunlar  da  doğruluqda,  insafda  Bərdə  hacılarından, 
kərbəlayılarından,  məşədilərindən  qalmazlar.  Hamısı 
əhli-iman,  namaz  qılan,  oruc  tutan  müqəddəs  mömin 
şəxslərdir» (31, s. 34). 
Bunları  qeyd  etdikdən  sonra  Haqverdiyev  Hacı 
Mehdiqulunun hiyleyi-şəriyyəsindən, imam ehsanının 
Məşədi  Səfərin  evini  var-yoxdan  çıxarmasından  da-

---

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
43 
nışır. Oxucu buradakı kərbəlayilər, hacılar, məşədilər-
lə rastlaşanda «Marallarım»dakı mənfi surətlər silsilə-
sini xatırlayır.  
Məlum olduğu kimi, kompozisiya daha çox bədii 
əsərdə  təsvir  olunan  hadisələrin  dinamikasını,  düzü-
münü, inkişaf mərhələlərinin, məntiqi ardıcıllığını tə-
min  edən,  əsərin  sərlövhəsindən  başlamış,  son  cüm-
ləsinə  qədər  sxemini  dəqiq  ölçü  daxilində  müəyyən-
ləşdirən,  onun  məzmun  və  mənasının  ifadəsini  təmin 
edən  vacib  forma  əlamətidir.  Kompozisiya  yunan  di-
lindəki «kompositio» sözündən götürülmüş, «tərtib et-
mək» deməkdir. Hər bir sənətkar bəhs etdiyi hadisələ-
ri maraqlı, məntiqi qurmağı bacarmalıdır. Kompozisi-
ya dedikdə, əsərdəki hadisələrin bədii tərtibi başa dü-
şülür. Bədii kompozisiyanın tərkibində konfliktin bö-
yük  rolu  vardır.  Bədii  konflikt  nə  qədər  maraqlı  və 
gərgin qurularsa, əsər bir o qədər uğurlu çıxar. Yazıçı 
bədii  əsərin  məzmunu,  ideyasını,  ictimai  təsirini  güc-
ləndirmək,  oxucu  marağını  və  emosionallığını  artır-
maq üçün kompozisiyanı müxtəlif formalarda qura bi-
lər.  
«Xortdanın  cəhənnəm  məktubları»  povestində 
kompozisiya  həm  mürəkkəb  və  ziddiyyətli,  həm  də 
orijinaldır.  Povestin  kompozisiyası  iki  yerə  bölünür: 

---