Aynurə paşayeva
Yüklə 1,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aynurə Paşayeva
- Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən
Aynurə Paşayeva 22 «Xortdanın cəhənnəm məktubları» povestinin kompozisiyası mürəkkəb və orijinaldır. Povestdəki hadisələr məkanına görə iki yerə bölünür. Bu dünya və o dünya-cəhənnəm. Bu dünya Tiflisə qədər cərə- yan edən hadisələri təşkil edir. O dünya Tiflisdə olar- kən Xortdanın dərmanı içib cəhənnəmə düşməyindən başlayır. Cəhənnəm göstərilən hissə böyük kinayə- lərlə mənfi tip insanların cəzalarına çatması səhnəsi- dir. Cəhənnəm povestdə əslində sadəcə olaraq bir bə- dii priyomdur. Əsil dini kitablarda göstərilən cəhən- nəmlə müqayisə edildikdə Ə. Haqverdiyevin həmin əsərlərə yaxından bələd olması aydınlaşmış olur. Ə. Haqverdiyev dövrünün sayımlı ziyalısı kimi is- lam dininə yaxından bələd idi. Eyni zamanda arxi- vində olan materiallar («Народные зрелище и рели- гиозные мистерии в Азербайджане» adlı məqalə- sində islam dinin yaranma tarixindən, Məhəmməd peyğəmbərin dini fəaliyyətindən, bir çox mənbələrdən gətirilmiş faktlar əsasında geniş bəhs açır. Burada is- lam dini haqqında bir çox materiallar və Qurandan ruscaya tərcümələr də vardır.) Ə. Haqverdiyevin is- lam dininə təkcə bir ziyalı kimi maraq göstərməmiş- dir. Eyni zamanda əldə etdiyi bilikləri, elmi materialı çox böyük ustalıqla tədqiqata cəlb etmişdir. Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 23 Ə. Haqverdiyev dini heç bir zaman inkar etmə- miş, islamı dərindən bilən bir ziyalı kimi həmişə mü- səlmançılıq ənənəsinə sadiq qalmışdır. Çox təəssüflər olsun ki, Sovet dövründə təbliğ olunan «ateist» fikir- lər bəzi tənqidçiləri həvəsləndirərək həmin çirkin mövqedən Haqverdiyevin yaradıcılığına da yanaşma- ğa sövq etmişdir. Guya Haqverdiyev mövhumatı tən- qid edərək «allah yoxdur» deməyə çalışmış, onu dan- mışdır. Əksinə, Haqverdiyev bütün hekayələrində, hətta dramlarında belə dini heç bir zaman inkar etmə- mişdir. Baxmayaraq ki, M. Məmmədov öz məqalələ- rində yazırdı: «O, din mübəlliğlərinin «insanın başı üstündə göyün yeddinci qatında hər şeyi yaradan və idarə edən Allah vardır kimi cəfəng müddəalarını bo- şa çıxararaq qeyd edir ki, göydə heç bir ilahi varlıq yoxdur» (56, s. 89). Haqverdiyev yaradıcılığını dərin- dən bilən oxucuya, əlbəttə, bu çox gülünc gələ bilər. «Ə. Haqverdiyev islamın bu saxta ehkamlarını tənqid edərək dinə inananları başa salırdı ki, cənnət və cəhənnəm boş əfsanədir, həqiqi və yeganə real aləm yalnız insanı əhatə edən təbiətdir» (56, s. 89). Düzdür, yazıçı «Xortdanın cəhənnəm məktubla- rı»nda, «Vaveyla»da hacıları, mərsiyəxanları, dindən öz mənafeləri üçün istifadə edib «hiyleyi-şəriyyə» ilə Aynurə Paşayeva 24 məşğul olan ruhaniləri, Fazili Dərbəndiləri və s. fırıl- daqçı din xadimlərini ifşa etmişdir. Bu fikirlə razılaş- maq olmaz ki, guya «İslam dini insanları yaradıcı əməkdən, azadlıq və tərəqqi uğrunda mübarizədən ya- yındırmağa cəhd edir, onları cənnətə yetişmək arzusu ilə yaşayan aciz, cəsarətsiz və səfil bir vəziyyətə salır» (56, s. 89). Ə. Behbudov öz məqaləsində yazır: «Ə. Haqver- diyev dini əfsanələrdə şərh edilmiş hər cür uydurma- ları rədd edərək öz kitablarında onu rəsmiləşdirib hə- qiqət kimi təqdim edənləri öz satira və istehzaları ilə camaat qarşısında rüsvay edirdi. O, materialist-ateist mövqedən çıxış edərək yazırdı.... Onun yaradıcılığında dini mövhumatın əyani su- rətdə ifşa edilməsi xalqı cəhalətdən ayıldaraq elmə, maarifə, tərəqqiyə doğru meyl etməsinə kömək edirdi. Bu isə öz növbəsində əhalidə ateist baxışların yaran- masının başlanğıcını qoyurdu» (11, s. 85; s. 91). Əlbəttə, sovet dövrünün materialist fəlsəfəsi bu fi- kirlərdə açıqcasına duyulurdu. Haqverdiyev cəhənnəmin şöbələrini «Tənbihül- ğafilün»dən istifadə etdiyini qeyd edir. «Tənbihül-ğa- filün» (qəflətdə olanları tənbeh etmək, ayıltmaq) ki- tabı Bəhauddin Məhəmməd İbn İbrahim Tirmizi adlı Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 25 müəllifin 1869-cu ildə (hicri tarixi ilə 1286-cı ildə) çap olunmuş əsəridir. Kitab müqəddimə, doqquz bab və xatimədən ibarətdir. «Tənbihül-ğafilün» kitabında cəhənnəm 7 təbəqədən ibarət olması göstərilir. Lakin cəhənnəm burada daha qorxunc təsəvvür olunmuşdur. «Tənbihül-ğafilün» nəsr hissəsi farsca, nəzm hissəsi ərəbcədən ibarət olan kiçik həcmli bir əsərdir. «Deyilənlərə görə, «Tənbihül-ğafilün» kitabının müxtəlif variantları olmuşdur. Bəlkə də, Haqverdiyev onların hansı birindənsə, istifadə etmişdir. Bundan əlavə ədibin öz sözlərindən məlum olur ki, o, başqa dini kitablara da müraciət etmişdir» (69, s. 106). Amma cəhənnəm anlayışının kitablarda olan əsl dini mahiyyətini aydınlaşdıraq ki, Haqverdiyevin dinə necə yaxından bələd olduğunu sübuta yetirək. Dini kitablarda göstərilir ki, Haqq-taala cəhənnəmi öz qə- zəbindən yaratdı. Cəhənnəm yeddi qatdan ibarətdir. Yeddinci qat yerdən aşağı 70 illik yoldur. Əzabları bir-birindən artıqdır. Onun əhli bəd, kar, kor, lal olub dünyada etdikləri əməllərinə müvafiq ilan, ayı, donuz, meymun və sair sifətlərdə olurlar. Cəhənnəm əhlinin arasında kin, küdurət, qəzəb, ədavət, həsəd, riya son- suzdur. Hər birinin bir cür adı var. Birinci qatın adı ikidir: Haviyyə və Xütamədir. Üçüncü qatın adı Sə- Yüklə 1,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|