Aynurə paşayeva
Yüklə 1,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aynurə Paşayeva
- Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən
Aynurə Paşayeva 18 də «Odabaşının hekayəsi» ona əlavə olunaraq ayrıca kitab halında çap olunmuşdur. Odabaşının hekayəsi hissəsi ideya baxımından əsəri tamamlaması poetik baxımdan da özünü doğruldur. Bu hekayənin də əsas ideyası bir-birinə qovuşa bilməyən iki günahsız gənc sevgililərə mane olan hacıların, tacirlərin ikiüzlülüyü- nün tənqididir. Məlumdur ki, hər bir bədii əsərin müəyyən möv- zusu olur. «Buna görə də sənətkar qələmə almaq istə- diyi mövzu üzərində öz məqsədinə, ictimai-estetik məramına uyğun təsnifat aparır, onu qruplaşdırır, sis- temə salır, əsas aparıcı xəttinə köməkçi motivləri mü- əyyənləşdirir, ona lazım olan vacib xüsusiyyətləri se- çib ön plana çəkir. Yazıçı yaradıcılıq prosesində ta- rixi, müasir, simvolik və ya fantastik mövzulara müra- ciət edə bilər. Ancaq bütün məqamlarda o dövrünün ictimai-estetik tələblərindən çıxış etməli, qələmə aldı- ğı mövzuya müasir məzmun verməyi bacarmalıdır. Daha doğrusu, «yazıçı ötəri, keçici hadisə və keyfiy- yətləri deyil, cəmiyyət həyatında mühüm əhəmiyyəti olan məsələləri ümumiləşdirməlidir» (19, s. 190-191). «Xortdanın cəhənnəm məktubları»nda Haqverdi- yev bir çox mövzulara toxunduğuna görə süjet və kompozisiya baxımından çoxşaxəli və orijinaldır. Po- Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 19 vestdə bu dünyada yaşayan mənfi tiplərlə o biri dün- yada yaşayan mənfi tiplər arasında o qədər də böyük fərq göstərilmir. Sadəcə o biri dünya, yəni cəhənnəm real dünyadakı mənfi tip insanların sonuncu aqibət məkanıdır. Xortdan Tiflisdən Şuşaya gəlincə yetim- lərin malını yeyən Musa bəy kimi bəylərə, Mirzə Sət- tar kimi gedib «dərs gətirən» müəllimlərə, hiyleyi-şə- riyyə ilə məşğul olan axundlara, Məşədi Seyfulla kimi fırıldaq yolu ilə xalqı soyanlara, təziyadarlara rast gə- lir. Ancaq onlar törətdikləri əməllərə görə o biri dün- yada heç də peşman deyil, əksinə, yeri gələndə özlə- rinə haqq qazandırmağa da çalışırlar. Haqverdiyev hekayələrində həqiqətin aşkarlanma- sına xidmət edən, həyati hadisələri cəsarətlə qələmə alan, özünün və xalqının nöqsanlarına ayıq baxan, tənqiddən qorxmayan yazıçılardan biridir. Çünki yazı- çının da əsas ədəbi üslubu tənqidi realizmdir. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində maarifçi ziyalı yazıçıların əsərlərində səyahətnamə motivi apa- rıcı idi. «Səyahətnamə – epik janrda yaradılıb müəy- yən səyahəti əks etdirən bədii əsər: elmi-kütləvi, elmi- fantastik, macəralı, sənədli növləri var. Səyahətnamə- də müəllif öz müşahidə, fikir, hiss və həyəcanlarını gəzdiyi bir və ya bir neçə ölkənin (şəhərin) həyatı, şa- Aynurə Paşayeva 20 hidi olduğu hadisələr, gördüyü adamlar, təbiət mən- zərəsi və s. fonunda ifadə edir» (65, s. 192). Marağalı Zeynalabdinin farsca yazdığı «İbrahim bəyin səyahət- naməsi» romanı, XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərin- də yaşamış krım-tatar ədəbiyyatının görkəmli maarif- çisi, türk millətinin müəllimi İsmayıl Qaspiralının (Yusif Akçura) «Firəngistan məktubları», «Darrürahat müsəlmanları», «Sudan məktubları», «Qadınlar ölkə- si» və s. səyahətnamə mövzusunda yazılmış əsərlərə misal ola bilər. Ə. Haqverdiyevin yaradıcılığı da bu təsirdən kənarda qalmadı. Belə ki, «Xortdanın cəhən- nəm məktubları»nda Xortdanın ölüb, o biri dünyaya – cəhənnəmə düşməsi səyahətnamə motivlərindən qay- naqlandığına əyani sübutdur. «Xortdanın cəhənnəm məktubları» povestinin mövzusu yazıçının özünün dediyi kimi, «mənfi tiplər cəmiyyəti» ilə əlaqədardır. Povestdə həm bu dünya- nın, həm də cəhənnəmin təsvirində üç əsas mövzu diqqəti cəlb edir. Bunlardan birincisi, fırıldaqçı din xadimlərinin ifşasıdır. Bu mövzu müqəddimə hissə- sindən başlayaraq bütün əsər boyu davam edir. Lakin ardıcıl bir xətlə inkişaf etdirilmir, əsərdəki başqa mövzularla növbələnir və ya müxtəlif problem, mət- ləblərlə əlaqələndirilir. Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 21 İkinci mövzu burjua-mülkədar cəmiyyətinin ifşası məsələsidir. Ədib burjua-mülkədar cəmiyyətinin geniş təhlilini və tənqidini vermir. «Bu mövzu ayrı-ayrı dövlət nümayəndələrinin satirik portretlərində və söz- gəlişi toxunulan bəzi siyasi-ictimai mətləblərdə, hadi- sələrdə bədii həllini tapmışdır. Ədib bu mövzunu, əsa- sən, iki istiqamətdə inkişaf etdirir: 1) Yerli hakim təbəqələrin – xan, bəy və dövlət məmurlarının satirik portretlərində; 2) Çarizm nümayəndələrinin fəaliyyətində» (69, s. 114). «Xortdanın cəhənnəm məktubları»ndakı tənqidi mətləblərdən biri də çarizmin müstəmləkəçilik siyasə- tinin kəskin ifşasıdır. Əsər boyu müxtəlif ictimai-siya- si məsələlərlə əlaqədar olaraq ədib cəmiyyətdəki əda- lətsizliyin, rəzalətin əsas dayağı kimi çarizmin fitnə- kar siyasətini, habelə onun Azərbaycandakı nümayən- dələrini kəskin ifşa edir. Ədib zəmanəsində hələ də mövcud olan nöqsan- larından, xüsusən əhli-iman yiyələrinin xəyanətindən də danışır. O, bu mövzuya toxunmaqla o zamankı cə- miyyətdəki cəhalət təzahürlərini kinayəli bir gülüşlə tənqid etmişdir. Ancaq bu tənqidi gülüşün arxasında mühüm ictimai problemlər də dayanır. Yüklə 1,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|