Aynurə paşayeva

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
85 
Surətin  özü  haqqında  etirafları  başqası  ilə  söhbət 
əsnasında  açılır.  Burada  psixoloji  təhlil  onun  sözləri, 
fəaliyyəti  ilə  əlaqələndirilir.  Etiraf  tipli  psixoloji  təs-
virlərin  də,  özünəməxsus  əlverişli,  orijinal  cəhətləri 
var.  Hər  şeydən  əvvəl,  surət  öz  xarakterindən,  xasiy-
yətindən bəhs etdiyi üçün onun sözləri daha inandırıcı 
olur. Ancaq bu tiplərin içərisindən bəziləri cəhənnəmə 
düşdüklərinə  görə  günahlarını  başa  düşürlər,  bu  on-
ların  nitqində  etiraf  olunur.  Amma  bəzi  surətlər  özü-
nün buraya düşdüyünü anlaya bilmir. Üstəlik özünün 
gördüyü işləri günah yox, savab sayanlar da var.  
İblislə cəhənnəmdəkilərin söhbətində onlar öz dil-
ləri ilə etiraf etdiyi əməllər xüsusi fərqlənir: 
«Birisi deyir: 
–
 
Sən olmasaydın, mən bu dini qoyub, o biri dinə 
qulluq eləməzdim. 
O, birisi deyir: 
– Sən olmasaydın, mən öz qardaşımı öldürüb ar-
vadını almazdım. Məni sən yoldan çıxartdın. 
 Birisi deyir: 
–  Mən  yüz  il  yüz  ilə  qalaydı,  rüşvət  alıb  vətəni 
pula  satmaz  idim.  Hamısını  eyləyən  sənsən»  (31,          
s. 64). Mənfi tipləri bu cür dialoqu bizə  C. Məmməd-
quluzadənin  «Ölülər»  tragikomediyasındakı  qəbiris-

---

Aynurə  Paşayeva 
 
 
86 
tanlıq səhnəsini  xatırladır. Həmin səhnə də hər bir ti-
pin  dilindən  onun  törətdiyi  əməllərin  etiraflarının  şa-
hidi  oluruq.  Ancaq  cəhənnəmdə  Məşədi  Sünbə,  Dəs-
turov  kimi  surətlər  də  vardır  ki,  onlar  özlərinin  törət-
diyi günahları dilləri ilə etiraf edir, amma günah hesab 
etmirlər. 
Məşədi  Sünbə  sələmçiliklə  məşğuldur.  O,  insan-
lara verdiyi pulları xeyirli bir iş hesab edir. Guya dara 
düşənlərin əlindən tutur. Üstəlik oğlunun vaqiəsinə gi-
rib deyir:  «Bala, olmaya-olmaya fəqir-füqəranın əlin-
dən tutub, pul borc verəsən! Nə borcundur. Qoy Allah 
özü yaratdığı bəndəsinin fikrini çəksin» (31, s. 77).  
Dəsturov kimi  yerli dövlət məmuru da rüşvətxor-
luqla,  min  bir  yolla  pul  qazansa  da,  namazında,  oru-
cunda dürüst olduğuna görə (daha doğrusu buna arxa-
landığına görə) cəhənnəmə düşməyinin səbəbini anla-
mır. 
Ə.  Haqverdiyev  surətləri  fərdiləşdirərkən  belə 
müxtəlif  və  rəngarəng  üsullardan  hər  əsərin  süjetinə 
uyğun, hər surətin vəziyyətinə müvafiq şəkildə istifa-
də  etmişdi.  Hər  dəfə  xarakteri  açanda  daha  əlverişli 
imkanlar tapmış, təkrarçılıqdan qaçmışdı. Əlbəttə, bü-
tün  bunlara  əməl  etməsəydi,  povest  nə  kompozisiya, 
nə də surətlərin  canlılığı etibarı ilə uğurlu çıxmazdı.  

---

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
87 
Ümumiyyətlə,  təsvir  etdiyi  hadisə  və  obrazlara 
şəxsi  tendensiyası  örtülü  ifadə  etməyi  sevən  Haqver-
diyev psixoloji təhlil və təsvirlərdə də üslubuna sadiq 
qalır.  Müəllif  tendensiyasını  surətlərə  verilən  xasiy-
yətnamə  xarakterli  təfərrüatlardan,  psixoloji  detallar-
dan,  yaxud  da  onların  ünvanına  deyilən  sözlərdən, 
nəql  edən  əhvalatların  məzmunundan  başa  düşmək 
mümkündür. Lakin istər ədibin təhkiyəsindəki, istərsə 
surətlərin  nitqindəki  bir  sıra  ifadələr  də  müəllif  ten-
densiyasını,  xüsusən  kinayə  və  nifrətini  büruzə  ver-
məkdədir. 
Ə. Haqverdiyev dünya ədəbiyyatının ən görkəmli 
yazıçıları ilə müqayisə oluna biləcək dərəcədə portret-
lər  yaratmışdır.  O,  obrazın  təsvirində  xarakterin  port-
ret detallarından istifadə etməyi çox sevirdi. Belə hal-
larda o, çalışırdı ki, obrazın zahiri görkəminin təsviri-
nə  az  yer  verilsin,  yalnız  ən  zəruri,  səciyyəvi  əlamət-
lərindən bəzisi nəzərə çatdırılır. 
Ədib  cəhənnəmdə  Odabaşı  haqqında  danışan  za-
man  onun  portretini  bu  cür  təsvir  edir:  «Arıq,  uzun, 
boğazı  nazik,  başı  balqabaq  boyda.  Burnu  qaraquş 
burnuna və saqqalına bənzəyir. Amma döşündə bir şi-
ri-xürşid  nişan  var.  Və  nişanın  da  ətrafında  farsca  bu 
sözlər  yazılmış:  «Abi-şürəst,  çe  qabiliyyət  darəd,  be-

---

Aynurə  Paşayeva 
 
 
88 
deh. Berizəd be guri-pedərəş» (Şor sudur, nəyə gərək-
dir. Ver töksün  atasının goruna) (31, s. 51).  
V.E. Xalizev portret haqqında danışan zaman ya-
zır: «Portret həmçinin, personaja məxsus xarakteri bə-
dən hərəkəti və vəziyyəti, jest və mimikası, üz və gö-
zünün ifadəsi ilə cəmləşdirir. Beləliklə, portret «xarici 
insan»  cizgilərinin  möhkəm,  stabil  kompleksini  yara-
dır» (95, s. 116).  
Ədib  bəzən  bədii  portret  yaradan  zaman  obrazın 
əhval-ruhiyyəsini  də  ifadə  edir.  Məşədi  Sünbənin 
ayaqlarının  sifətinə  bağlayıb,  Hacıya  odlu  pulların 
saydırılması onların törətdikləri əməllərə görə verilən 
cəzasının  bədii portretini canlandırır. 
Satirik surətləri ümumiləşmiş kütləvi portretlərin-
də  qrotesk  üsuluna  daha  çox  təsadüf  olunur.  «Xort-
danın  cəhənnəm  məktubları»nda  Xortdanın  mələköl-
mövtün haqqında verdiyi məlumat bu üsulla yaranıb. 
Real  həyatda  mövcud  olmayan  bu  surətin  zahiri  gör-
kəmi  avam  müsəlmanların  cəhənnəm  və  mövhumi 
qüvvələr haqqındakı təsəvvürlərinə uyğun yaradılmış-
dır.  
Ümumiyyətlə,  Haqverdiyev  portret  yaradan  za-
man özünəməxsusluğu hər zaman qorumağa çalışmış-
dır.  «Müsbət  obrazları  ucaboy,  yaraşıqlı  göstərmişdi. 

---