Aynurə paşayeva

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
73 
Hacı  Mirzə  Əhməd  ağanın  hadisələrin  bu  məqamı-
nadək onun xarakterinin yaxşı tərəfləri görünür. Göv-
hərtacın  sayəsində  onun  əsl  siması  üzə  çıxır.  Hadisə-
lərin  bundan  sonrakı  gedişatında  Gövhərtac  onun  bü-
tün  mənfi  xarakterini  bəyan  edən  bir  surətə  çevrilir. 
Hacı Mirzə Əhməd ağa barəsində işlədilən nəfsi-əma-
rə nəfsin yeddi forması içərisində ən dəhşətli nəfs for-
masıdır.  İnsanı  bəd  əməllərə  sürükləyən  nəfsdir.  An-
caq  Haqverdiyev  bunu  «əmredici  nəfs»  adlandırır. 
Hacı  Mirzə  Əhməd  ağa  nə  qədər  xeyirxah  olsa  da, 
onun  tamahkarlığı  nitqində  özünü  göstərir:  «Fərman 
gedəndən  sonra  Hacı  Mirzə  Əhməd  ağa  otağında  bir 
qədər  o  baş-bu  başa  gedib,  Fərmanın  və  Gövhərtacın 
gələcək  xoşbəxt  günlərinin  gözünün  qabağından  ke-
çirirdi  və  xəyalında  deyirdi:  «İki  sevginin  bir-birinə 
yetişməklərinə  səbəb  olmaq  böyük  savabdır.  Qoy 
dünyada istirahətlə ömür sürüb, mənə duaçı olsunlar. 
Bu  yerdə  qəflətən  ağanın  başına  bir  şeytan  fikir 
gəldi: «Yox, belə deyil! Fürsət fövt eləyən aqil deyil, 
divanədir. Belə fürsət heç vaxt ələ düşməz. Qələt elə-
yir Fərman, başını daşa döyür Xudayar xan! Qızın ni-
kahını özümə  oxuyacağam. Hacı  Kamyabın  sərvətin-
dən keçməkmi olar?» (31, s. 108). 

---

Aynurə  Paşayeva 
 
 
74 
Hacı Mirzə Əhməd ağanın xarakterindəki eybəcər 
cizgilər  bundan  sonra  özünü  göstərir.  Nəfsi-əmarə 
onun  dilindən  xarakterindəki  eybəcərlikləri  üzə  çıxa-
rır.  O,  Fərmanı  arxayın  edib  evinə  göndərir.  Fərman 
Gövhərtacın  Hacı  Mirzə  Əhməd  ağaya  verildiyini 
eşidəndə  dərviş  olub  çöllərə  düşür.  Sonra  isə  Füzuli-
nin  Məcnunun  dilindən  deyilən  qəzəllə  həyatdan  ge-
dir. Hacı Mirzə Əhməd ağa Gövhərtaca tam sahiblənə 
bilmir.  Baxmayaraq  ki,  Gövhərtacın  valideynlərini 
maddi qüvvəsinin gücü ilə razı salır, ancaq mənəviy-
yat  üzərində  qələbə  çala  bilmir.  O,  Gövhərtacın  son 
nəfəsində  verdiyi  sözü  əməl  etməməklə  ən  çirkin  si-
masını  ikinci  dəfə  sübuta  yetirir.  Hacı  Mirzə  Əhməd 
ağa  bu  dünyada  olduğu  kimi,  o  dünyada  da  onların 
qovuşmasına mane olmaq istəyir. Əlbəttə ki, bəlkə də, 
Hacı  Mirzə  Əhməd  ağa  fikirləşirdi  ki,  Gövhərtacla 
Fərmanı birgə dəfn etsə, onu qınayardılar ki, öz arva-
dını keçmiş sevgilisinin yanında dəfn edir. 
Ə.  Haqverdiyev  yerli  dövlət  məmurlarının  hamı-
sını  mənfi planda  vermişdi. Bu dövlət  məmurları  uç-
tel, Dəsturov, həkimbaşı Mirzə Mehdi, vəkillər, vətən 
xainlərini  təşkil  edir.  Haqverdiyev  uçteli,  yəni  müəl-
limi oxucuya təqdim etməzdən əvvəl onun xarici port-
retini  yaradaraq  yazır:  «Bir  nəfər  arıq,  uzunboğaz, 

---

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
75 
başı  şapkalı,  əynində  bozarmış  sertuq,  təxminən  qırx 
sinində  şəxs,  qabağında  bir  stəkan  dişləmə  çay.  Tez-
tez  yumruğunu  yerə  döyüb  burnunu  çəkərək,  onunla 
yanaşı oturmuş tənumənd, yoğun qarasaqqalı bir ham-
pa kəndli ilə mübahisə eləyirdi» (31, s. 29). 
Haqverdiyev  mənfi  tiplər  silsiləsinə,  zəhmətkeş 
xalqı  elmdən  uzaqlaşdıran  «ziyalı»  və  «oxumuşlar» 
da daxildir. Mirzə Səttar – «uçtel» işdən çıxarıldığına 
görə səbəbi hampada görür. Ancaq əslində hampanın 
heç  bir  günahı  yox  idi.  Çünki  hampa  Mirzə  Səttarın 
dərs gətirməyə getmək bəhanəsi ilə kef eləməyə getdi-
yini bilmirdi. 
Həyat  həqiqətlərini  olduğu  kimi  təsvir  edən  ədib 
«Xortdanın cəhənnəm məktubları» kimi əsərində, yeri 
gəldikcə, maarifin geriliyini, dözülməz vəziyyətdə ol-
masını  qamçılayırdı.  Ədib  yaxşı  bilirdi  ki,  maarifin 
olamaması  zəhmətkeş  xalqı  uzun  müddət  fırıldaqçı 
din  «məddahlarının»  ağır  pəncəsi  altında  saxlamış, 
göz  açmağa  qoymamış,  qaranlıqdan  işıqlı  aləmə  çıx-
masının qarşısını almışdır. Ə. Haqverdiyev, C. Məm-
mədquluzadə,  Sabir  kimi  məktəblərin  tamamilə  yeni 
qaydada qurulmasını arzu edirdi. 
Cəhənnəmdəki  «Veyl  quyusu»na  vətən  və  dövlət 
xainlərini  salırlar.  1828-ci  il  «Türkmənçay»  müqavi-

---

Aynurə  Paşayeva 
 
 
76 
ləsi  imzalarkən  vətənin  bir  hissəsini  öz  nəfsinə  satan 
yerli  vəkillər  təpəsi  üstə  bu  quyuya  salınmış,  onların 
«vay-dədəm vay» səsi yetmiş ildən sonra cəhənnəmdə 
eşidilir.  Öz  məmləkətini  «bir  yaranallığa  satan  Qara-
bağ hakimi İbrahim xan və başqa vətən xainləri belə-
cə tənqid və ifşa olunur. Nəsrəddin şah, Sultan Əbdül-
həmid,  Nikolay,  Purişkeviç,  Stolipin  irticası,  Fazili-
Dərbəndi,  Molla  Hacı  Baba  və  s.  tarixi  şəxsiyyət  və 
onlarla bağlı hadisələr, yəni «Molla Nəsrəddin» jurna-
lının daimi tənqid hədəfləri povestdə dönə-dönə yada 
salınır və adları çəkilərək qamçılanır. Qurani-Kərimdə 
Veyl  haqqında  yazılır:  «O,  günü  yalanlamış  olanlara 
Veyl  vardır»  (əl-Mursəlat  surəsi,  15-ci  ayə);  «Mən 
onu  sərt  bir  yoxuşa  sürükləyəcəyəm»  (əl-Muddəssir 
surəsi,  17-ci  ayə).  Əbu  Səid  əl-Xudri  –  radıyallahu 
anhu  –  rəvayət  edir  ki,  Peyğəmbər  -  sallallahu  aleyhi 
və səlləm – buyurdu: «Veyl - Cəhənnəmdə bir vadidir 
(Başqa rəvayətdə: İki dağ arasında bir vadidir). Kafir 
orada 40 il batar. Lakin dibinə çatmaz». 
«Xortdanın  cəhənnəm  məktubları»nda  başlıca 
tənqid  hədəflərindən  biri  qondarma  ərizələrlə  çar  hö-
kumətindən ona-buna bəylik rütbəsi almaqla varlanan 
Dəsturovdur. O, Şuşada yaşayan konkret tarixi şəxsiy-
yətdir.  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalı  həddini  aşan  bu  fı-

---