Aynurə paşayeva

Aynurə  Paşayeva 
 
 
108 
Hər iki təşbeh acgöz, tamahkar insanların həyatla-
rında qalib gələ bilmədikləri nəfslərindən xəbər verir.  
Ədib bəzən kinayələrini yaradan zaman bənzətmə 
üsullarından da istifadə edir. Bu zaman kinayələr sati-
rik müqayisələr əsasında yaranır. Haqverdiyev bənzə-
dilən tərəfin bəzi cəhətlərini xüsusi qeyd etmək, daha 
qüvvətli formada, daha gülünc məzmunda nəzərə çat-
dırmaq məqsədi güdürdü. Bənzəyən tərəf isə əlverişli 
vasitə kimi köməkçi rol oynayır. Əslində bu çox oriji-
nal və maraqlı kinayə vasitəsi kimi qüvvətli gülüş ef-
fektinə malikdir: «Zəqqum ağacının tamaşasından qa-
yıdanda gördüm bir çığır-bağır var ki, cəmi cəhənnə-
mi səs götürüb. Guya Qarabağda, ya Naxçıvanda mə-
hərrəm  ayında  dəstəbaşılıq  üstündə  dava  düşübdür» 
(31, s. 64). 
Buradakı kinayə də bənzətmə, müqayisə əsasında 
yaradılmışdır.  İblisi  «arakəsməyə»  salmış  cəhənnəm 
əhlinin çığır-bağırı zahirən Qarabağ  və  ya  Naxçıvan-
dakı  dəstəbaşılıq  davaları  ilə  müqayisə  edilmişdir. 
Əslində isə bu müqayisədə dəstəbaşılıq davalarındakı 
çığır-bağırlar, rüsvayçılıqlar ifşa olunmuşdur. Beləlik-
lə, bu bənzətmə bənzəyən tərəfin deyil, bənzədilən tə-
rəfin müəyyən əlamətinin daha qabarıq ifadəsinə xid-

---

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
109 
mət  etmişdir.  Bənzətməyə  kinayə  intonasiyası  verən 
də məhz bu üsul olmuşdur.  
Metaforada da bənzətmədə olduğu kimi, məfhum-
lar  müqayisə  olunur.  Lakin  burada  müqayisə  olunan 
məfhumların bənzər cəhətləri daha güclü, qabarıq ve-
rilir, məfhumun özündən çox ona xas olan xüsusiyyət-
lər ön plana çəkilir: «Dərmandan bir qaşıq ağzıma qo-
yanda  ağzım,  sonra  boğazım,  axırda  qarnım  hamısı 
odlaşdı» (31, s. 50). 
Hadisənin  ən  gərgin  məqamında  ədib  metafora-
dan  istifadə  edir:  «Qulplu  qazanlar  həyətdə  yan-yana 
söykənmişdi»  (31,  s.  92).  Metonimiyalardan  istifadə 
edəndə  ədib  ən  çox  satirik  məzmunda  işlətmişdir: 
«Bəs bu Vinokurov camaatı dağıtdı» (31, s. 70). Bura-
da  Vinokurovun  camaata  etdiyi  zülmlərdən  danışılır. 
«Camaatı  dağıtdı»  deyəndə  camaatın  güzəranını  ya-
man  günə  qoyulmasını»  nəzərdə  tutulur.  Bəzən  ədib 
metonimiyadan da istifadə edir, amma dərhal addəyiş-
mə zamanı əvvəlki adı gətirib yerinə qoyur, yaxud da 
izahını  verir:  «Qocaqurd mahalının camaatı  bəyin bu 
hərəkətini  öz  əleyhinə  açıq-açığına  bir  ədavət  sayıb 
sözü  bir  yerə  qoydular  ki,  onu  «bayquş»  eləsinlər. 
(Qocaqurd  mahalında  bir  molla var,  «bayqota»  «bay-
quş»  deyir)»  (31,  s.  71).  Haqverdiyev  bəzən  kinayə 

---

Aynurə  Paşayeva 
 
 
110 
məqsədi  ilə  sinekdoxalardan  da  istifadə  etməkdən  də 
çəkinmirdi:  «Komissiyanın  birinə  Dəsturov  katib  tə-
yin olunmuşdu. Bu adam çox durbin olduğundan, bəy 
zümrəsinə  düşənlərin  hamısının  xüsusi  bir  siyahısını 
tutub özündə saxlayırdı» (31, s. 84). 
  Bu zaman o, «durbin» sözünün uzaqgörən məna-
sında  olduğunu  başa  salır.  Çünki  Dəsturov  siyahıda 
adı  olanlardan  az,  adı  olmayanlardan  çox  pul  alardı. 
Bu  da  Haqverdiyevin  böyük  məharəti  idi  ki,  çətin 
anlaşılan sözü oxucu üçün qaranlıq saxlamayaraq dər-
hal onun mənasını verir.  
Ədib  simvoldan  (işarədən)  istifadəni  daha  çox 
etmişdi:  «Məsələn:  yəqin  eşidibsən  ki,  neçə  müddət 
bundan  əqdəm  iki  dövlət  arasında  sərhəd  qoymaq  la-
zım gəldi. Bu dövlətlərin birisi şərqli və o birisi qərbli 
idi.  Hər  bir  tərəf  sahədə  öz  vəkillərini  göndərmiş-
dilər»  (31,  s.  58).  Müəllif,  əlbəttə  ki,  İran-rus  höku-
mətləri  arasında  1828-ci  ildə  bağlanmış  «Türkmən-
çay» müqaviləsinə işarə edir. Ancaq o, bu işarəni giz-
lətmir.  Altdakı  sətirdə  müqavilə  haqqında  danışdığı 
barədə  məlumat  verir.  Sadəcə  olaraq,  əsərdə  bu  bir 
simvoldur. 
Haqverdiyev  bədii  sualdan  istədiyi  cavabı  almaq, 
satirik  məzmunu  qabartmaq  məqsədi  ilə  istifadə  edir. 

---

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
111 
«O kimin oğludur? Onun əmisini mənim atam neçə il 
dustaqxanada yatırdı, o da özünü adam hesab eyləyib 
ortalığa  atılır?!  Buyursun,  barmağını  yumsun  görüm, 
hansı pristav onun evində bir parça yeyibdir? Bu ma-
hala neçə naçalnik gəlib-gedibdir, hansı onu  bəyənib, 
ona əl veribdir? Əsil və nəcabətindən xəbəri olsa, heç 
xəcalətindən  evdən  çölə  çıxmaz.  Onun  anası  qaçaq 
Qurbanəlinin bacısı deyildimi?» (31, s. 68). Göründü-
yü  kimi  verilən  bədii  suallardan  həm  başqa  bəylərin, 
həm də həmin bəyin əsil gizli məqsədi aşkarlanır.  
Bəzən  bədii  suallarda  kinayə  də  özünün  göstərir: 
«Məgər əmimin dövləti ondan azdır? Əgər əmim döv-
lətinin  Xudayar  xanın  oğluna  qalmasını  istəyirsə, 
aparsın  versin  ona.  Amma  mənim  istəklimi  əlimdən 
almasın... Məgər kasıb adamın ürəyində məhəbbət ol-
maz?» (31, s. 99). 
Fərmanın dilində söylənilən bu cümlələr bədii su-
aldır. Çünki Gövhərtacı ona vermədiyinə görə əmisinə 
qarşı aqressiv kinayə burada daha güclənir. Kinayə və 
simvoldan sonra ədib ən çox bədii təzadlardan da isti-
fadə  etmişdir.  Bədii  təzadlar  verməklə  yalan  ilə  hə-
qiqəti qarşılaşdıraraq böyük ziddiyyət yaratmışdır. Bu 
ziddiyyət isə satirik məzmunu daha da dərinləşdirmiş-
dir: «Nə yaxşı olardı bunların birisini Rusiya vəzirləri 

---