Aynurə paşayeva

Aynurə  Paşayeva 
 
 
112 
şurasına sədr edəydilər. Əgər gündə hər əli ilə bir in-
qilabçı tutub boğazından asdırsa, iki aydan sonra Ru-
siyada qurd quzu ilə otlayar» (31, s. 62). 
Bu  cür  kinayəli  bədii  təzadla  ədib  Xortdanın  dili 
ilə  Rusiya  dövlət  məmurlarının  qanunsuz  hərəkətləri-
nə işarə edir. Cəhənnəmdəki yetmiş min əlli məlaikə-
ni onlardan belə yaxşı işlədiyini qeyd edir. Məlaikələr 
(quzu) rus dövlət məmurları (qurd) arasında kəskin bir 
bədii  təzad  yaradır.  Başqa  bir  misala  diqqət  yetirək: 
«Onun tövbəsi bizə lazım deyil. Nə balını istəyirik, nə 
də  balasını.  Güclə  yaxamızı  əlindən  qurtarıb»  (31,          
s. 72). 
Burada naçalnikin əlindən zara gələn camaat onun 
əlindən yaxalarını qurtarmaq üçün heç nəyini istəmir-
lər.  Bəzən,  təzad  o  qədər  şişirdilir  ki,  kinayə  o  qədər 
güclü olur ki, böyük satirik təzad yaranır: «Qoy məni 
öldürsünlər:  cəhənnəmə,  gora  öldürsünlər!  Təki  ağa-
nın könlü şad olsun» (31, s. 111). 
Burada  ağaların,  hacıların  onların  əleyhinə  danı-
şan camaatın necə zülm olduğuna da kiçik bir eyham-
la işarə edilir. Bədii təzad bəzi yerlərdə kinayəli şəkil-
də  səslənən  müxtəlif  adların  da  yaranmasına  gətirib 
çıxarır:  «Axır  vaxt  oğlunu  bir  naxoşluq  tutmuşdu  ki, 
həkimlər o naxoşluğa «it aclığı» deyirlər. Sübhdən ax-

---

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
113 
şamadək  yeyirdi,  doymayırdı.  Evindən  qovulandan 
sonra aşnası onu yanına apardı. Orada ölənədək... yedi 
öldü»  (31,  s.  88).  Bu  məqamda,  hacının  oğlu  xəsis-
liklə  yığdığı  pulla  dağıtmağından  danışılır.  Səhər-ax-
şam  ölənə  kimi  yemək-içməklə  gününü  keçirdiyinə 
görə onun bu xəstəliyini «it aclığı» adlandırır. 
Ədib  mənanı  qüvvətləndirmək  üçün  bədii  təkriri 
əsas vasitə hesab edirdi. Bədii təkrirdən o, ritmik va-
sitə  kimi  də  istifadə  edir.  Ə.  Haqverdiyev  nəsrində 
qəhrəmanın, situasiyanın, emosional-psixoloji anlamı-
nın bu cür təbii ifadəsində əsas rol oynayan vasitələr-
dən  biri  ritmdir.  Ə.  Haqverdiyev  məqsədin  aşkarlan-
masında  ritmdən  məharətlə  istifadə  etməyi  bacarır. 
Həqiqətən də, ritm emosional  mənanı qabarıqlaşdırır: 
«Cəhənnəm,  nə  cəhənnəm!  Tamaşası  cəmi  dünyaya 
dəyər» (31, s. 53). 
Burada  «cəhənnəm»  anafora  kimi  cümlənin  mo-
noloqun əvvəlində təkrarlanıb.  
Haqverdiyev  sənətkarlıq  məharətini  müxtəlif  mə-
qamlarda  göstərməkdən  ötrü  mübaliğədən  çox  bəh-
rələnmişdi. Onun mübaliğələri də digər bədii ifadə va-
sitələri  kimi  kinayəli  xarakterdədir:  «Şuşaya  getmək 
istəyən  Xortdan  özünün  tez  çatması  üçün  surətli  fay-
ton gəzir. Faytonçu faytonu haqqında deyir:  

---

Aynurə  Paşayeva 
 
 
114 
– Belə faytonum var ki, avtamabel onun  yanında 
heçdir?» (31, s. 28). 
Yazıçı  bəzən  dəhşətləri  görən  zaman  Xortdanın 
dili ilə gördüklərini mübaliğənin bir vasitəsinə çevirir: 
«Mən cəhənnəmə daxil olanda həmin quyunun təkin-
dən bir «vay dədəm, vay» naləsi eşitdim. Başımın tü-
kü papağımı götürdü» (31, s. 57). 
Bəzən  mübaliğələrdə  surətin  məqsədini  görmək 
çox  çətin  olur:  «Baxdım  gördüm  ki,  sizin  beş  mana-
tınız məndə artıq qalıbdır. Mən Məkkədən neçə gündü 
gəlmişəm.  Elə  onsuz  da  öz  malıma  haram  qatmaram. 
Əgər o beş manat  mənim cibimdə qalsa,  əvvələn, ta-
mam qazancım it qanından murdar olar, ikinci, haman 
beşlik  qiyamətin  günündə  bir  parça  od  olub  mənim 
bədənimə yapışar. Alın pulunuzu» (31, s. 79). Verilən 
nümunədə Hacının dürüst bir adam olduğunu inandır-
maq  üçün  mübaliğəli  şəkildə  işlənən  «qiyamətin  gü-
nündə od olub mənim bədənimə yapışar» ifadəsi, doğ-
rudan  da,  sonradan  cəhənnəm  səhnəsində  həqiqətə 
çevrilir. 
İnversiyadan  yeri  gələndə  az-az  hallarda  istifadə 
etmişdi: «Elə ki, qapı açıldı, daxil olursunuz bir dəh-
lizə» (31, s. 103). Əmr cümləsi kimi işlənmiş bu cüm-

---

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
115 
lədə inversiya ifadə baxımından yeni məna çaları bəxş 
edərək emosional effekt verir. 
Bədii  əsərlərin  düzgün  adlandırılmasının  mühüm 
rolu var: «Hər-hansı əsər olur-olsun, oxucunun ilk tə-
sadüf  etdiyi,  ilk  dəfə  üz-üzə  gəldiyi  məsələ,  mətləb 
sərlövhə olur. Əsərə daxil olmamışdan, onun məzmu-
nu  ilə  tanış  olmamışdan  qabaq  oxucu  sərlövhə  ilə, 
əsərin adı ilə  tanış olur. Əsərin adı insanın adı qədər 
mənalı,  mühüm  və  vacibdir.    İnsan  hər  şeydən  qabaq 
adı ilə tanındığı kimi, bədii əsər də adı ilə tanınır, şöh-
rət  tapır.  Sənətkar  öz  əsərinə  təsadüfi  ad  seçmir.  Sər-
lövhə, adətən, əsərin məzmunu, ideyası, daxili müna-
sibətləri ilə bağlı olur» (55, s. 67). 
Əsər adları üç cür ola bilər. Birinci halda əsər əsas 
qəhrəmanın  adı  ilə  adlandırılır.  İkinci  halda  hadisə-
lərin  məkanı  ilə  əlaqədar  ola  bilər.  Üçüncü  halda  isə 
əsərin adından hadisələrin mahiyyətinə işarə oluna bi-
lər.  «Xortdanın  cəhənnəm  məktubları»  adı  əsərin  ha-
disələrinin  mahiyyətinə işarə oluna bilər. Ancaq kon-
kret  mahiyyət  haqqında  da  təsəvvür  yarada  bilmir. 
Əslində  ədib  bu  adı  da  fırıldaqçı  din  xadimlərini  və 
onların əməllərini tənqid etdiyinə görə satirik mənada 
işlətmişdir.  «Cəhənnəm  məktubları»  dedikdə,  cəhən-
nəmdə baş verən hadisələrin hər biri bir məktuba işarə 

---