Aynurə paşayeva

Aynurə  Paşayeva 
 
 
116 
edir. Məktubun hər biri cəhənnəmdə baş verən hadisə 
ilə  bağlıdır.  Yazıçının  burada  özünün  bir  neçə  söz 
hissəsində  qeyd  etdiyi  kimi  cəhənnəm  deyəndə, 
«mənfi tiplər cəmiyyəti» mənasında başa düşülür. 
«Son  tədqiqatlarda  isə  «Cəhənnəm  məktubları» 
gah «pamflet», gah da, «publisistik povest» deyə təh-
lil və təqdim olunur.  Əsərdə nəzərə çarpan  «publisis-
tika  və  felyetonçuluq  onun  üslubu,  pamflet  xüsusiy-
yəti  isə  bilavasitə  quruluşuna,  janrına  aid  edilir.  Mə-
lum olduğu kimi, «Molla Nəsrəddin» jurnalı ilk nöm-
rələrindən  başlayaraq  ədəbi-bədii  fikrin  müxtəlif  for-
malarından,  bədii  publisistikanın  çox  müxtəlif,  rəng-
arəng  janrlarından  istifadə  edirdi.  Epik-satirik  nəsrin 
səyahətnamə, məktub, pamflet və s. kimi janrları mol-
lanəsrəddinçi  ədib  və  mühərrirlərin  tez-tez  müraciət 
etdikləri  ədəbi  janrlardan  idi.  Satirik  səyahətnamələr 
də  bədii  publisistika  janrları  sırasına  daxildir.  Hadisə 
və  faktların  çoxluğu  ilə  əlaqədar  olaraq  elmi-nəzəri 
ədəbiyyatda bu tipli  əsərləri publisistik roman da ad-
landırırlar. Belə əsərlərdə  müəllif ideyası öz ifadəsini 
təkcə  epik  təsvirlərdə  deyil,  eyni  zamanda  məntiqi 
mühakimə  və  faktlarda  da  tapır.  Bədii  publisistikaya 
məxsus  aktivlik,  açıq  tendensiya,  müasirlik  və  aktu-
allıq  kimi  xüsusiyyətlər  janrın  əsas  komponentləri 

---

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
117 
kimi satirik səhayətnamələrdə qabarıq şəkildə meyda-
na çıxır. 
«Publisistika,  səyahətnamə,  bir  janr  kimi,  Azər-
baycan  sosial-ədəbi  fikrində  M.F.  Axundovun  «Kə-
malüddövlə  məktubları»  ilə  gəlmiş,  əsrin  sonlarında 
Zeynalabdin  Marağayinin  «İbrahim  bəyin  səyahət-
naməsi» əsəri ilə publisistik roman janrın yeni və par-
laq nümunəsi kimi yaranmışdır. «Molla Nəsrəddin»in 
redaktoru C. Məmmədquluzadənin jurnalın ilk nömrə-
lərindən  etibarən  satirik  səyahətnamə  janrına  xüsusi 
diqqət və əhəmiyyət verməsi, dönə-dönə «İbrahim bə-
yin  səyahətnaməsi»nə  müraciət  edib,  əsərdən  iqtibas-
lar gətirməsi də təsadüfi deyildir. 
«Cəhənnəm  məktubları»  ilk  baxışda  ənənəvi 
«məktub» janrını xatırladır. Əslində isə sərlövhəyə çə-
kilən «məktub» sözü şərti səciyyə daşıyır; əsərin «sə-
yahətnamə»  formasında  yazıldığını  rədd  etmədiyi  ki-
mi, onun janrını da müəyyənləşdirmir. Məzmunun sə-
yahətnamə  formasında  verilməsi  də  sərlövhədəki 
«məktub»  sözünün  şərtiliyinə  dəlalət  edir»  (55,          
s.  80-82).  Haqverdiyev  yaratdığı  surətlərin  adlarını 
çox  vaxt  yuxarıdakı  təbəqədən  verəndə  ictimai  möv-
qelərini bildirir: Hacı  Kamyab, Məşədi Sünbə, Xuda-
yar  xan,  Məşədi  Seyfulla,  Hacı  Mirzə  Əhməd  ağa  və 

---

Aynurə  Paşayeva 
 
 
118 
s.  Bəzən  ədib  surətlərin  xarakteri  ilə  bərabər  adlarını 
da  komik  vəziyyətdə  verirdi:  Mərdidqulu  xan.  Bəzən 
ad seçən zaman mənasını qədim türk mənşəli sözlər-
dən seçib, satirik bir obraz yaradır. «Dəsturov» sözün-
dəki  «dəstur»  qədim  türk  dilində  arxaik  söz  kimi 
«icazə» mənasındadır. Dəsturov əsərdə, əvvəllər, döv-
lət  məmuru  işləmiş,  nəsli-kökü  bəy  olanları  təsdiqlə-
yib, icazə kağızı verirdi ki, onların keçmiş bəyliyi bər-
pa olsun. Bu yola da çoxlu mədaxil əldə edirdi. Doğ-
rudur, «Molla Nəsrəddin» jurnalında «Dəsturov sehr-
kar» adlı məqalə  çıxmışdı. Ancaq  çox güman ki, hə-
min  adın  bu  cür  adlandırılması  onun  arxaik,  əsl  türk 
sözü olması ilə əlaqədardır. 
Haqverdiyevin dili xalq dilinə daha çox yaxın idi. 
Bu onun  yaradıcılığındakı xəlqiliyinə əyani sübutdur. 
O,  bir  sənətkar  kimi  Azərbaycan  dilinin  bütün  qram-
matik  və  leksik  imkanlarından  istifadə  etmək  bacarı-
ğına malik idi. Ədib tarixin müəyyən dövründə  yara-
nan  arxaik  sözlərdən  istifadə  etmişdir:  «Bir  dəfə  bir 
kəndli öz hesabı ilə on girvənkə yağ satmaq üçün ha-
cının  yanına  gətirir»  (31,  s.  78).  Burada  işlənən  «on 
girvənkə» əslində tarixizmdir. Ölçü vahidi kimi işlən-
mişdir. 

---

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
119 
Ədib  varvarizmdən  də  yeri  gələndə  məqamında 
işlətmişdi. Əlbəttə, bu dövrdə ədəbi dil hələ təzə-təzə 
formalaşmışdı.  Bir  tərəfdən  Rus-Avropa,  digər  tərəf-
dən  ərəb-fars  mənşəli  sözlər  dilimizdə  qalmaqda  idi. 
Haqverdiyev həmin sözləri satirik bir priyom kimi is-
tifadə etmişdir. Digər tərəfdən ədibin əsərlərində qoy-
duğu ideyanı, ictimai-estetik məzmunu, obrazların da-
xili  aləmi,  düşüncə  və  mənəviyyatlarını,  səciyyəvi  və 
fərdi xüsusiyyətlərini daha yaxşı açmaq, onları həqiqi 
tip, xarakter səviyyəsinə qaldırmaq üçün bilə-bilə mü-
əyyən ölçü daxilində əcnəbi sözlərdən istifadə etmiş-
di.  Ədib  fırıldaqçı  din  xadimlərindən  danışan  zaman 
ən  çox  ərəb-fars,  dövlət  məmurlarından  danışan  za-
man ən çox rus mənşəli sözlərdən istifadə edir. Poves-
tin  müqəddimə  hissəsində  çoxlu  ərəb-fars  mənşəli 
sözlərə, izafətlərə rastlanır: «Əmma raviyani-əxbar və 
naqilani  asar  və  tutiyani-şəkkər-şikanü-göftar  camül-
hekayatda  kimdən  ərz  eləsinlər?  Bəndədən»  (31,        
s.  26).  Başqa  nümunədə:  «Atamdan  mənə  çox  ziqiy-
mət kitablar keçibdir və o kitabların cəhətincə mürrf-
fəhülhal  güzəran  elərəm»  (31,  s.  45).  Ərəb  və  fars 
mənşəli olan bu sözlər Mirzə Qoşunəli Təbrizinin di-
lindəndir. 

---