Az ərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ az ərbaycan diLLƏr universiteti Kİfayət ağayeva abş-da gender

Ki̇fayət  Ağayeva
44
şu onların qarınlarından başlayır”. Sonralar onun məşhur kəlamı 
“Qadın qadın kimi doğulmur, onu cəmiyyət qadın edir” feminist 
qadınların əsas şüarına çevrilmişdi.    
Bu  hərəkat ABŞ-da,  Fransada  və  digər Avropa  ölkələrində 
tələbələr tərəfindən, daha doğrusu, radikal feminist tələbə qrupla-
rı tərəfindən başlamışdır və radikal feminizm bir-biri ilə ziddiy-
yət təşkil edən bir neçə qrupa  bölünmüşdü. Bu qruplar arasında 
fərq ondan ibarət idi ki, onlar qadınlar üçün sadəcə azadlıq tələb 
etmirdilər. Bu qrupları birləşdirən cəhət, onların hamısının bütün 
cəmiyyətə müharibə elan etməsi idi. Radikal feministlər mövcud 
cəmiyyəti kişilər tərəfindən yaradılan kişi cəmiyyəti adlandırır-
dılar. 
Qərbdə feminizm hərəkatının “ikinci dalğa”sına start veril-
mişdi  və  artıq  söhbət  təkcə  təbii  hüquqlardan  deyil,  qadınların 
sosial (əmək, təhsil, siyasət və s.) hüquqlarından gedirdi.  
İkinci  dalğa  feminizminə  görə  də  cəmiyyətdə  dominantlıq 
edən sistem təkcə açıq zorakılıqdan istifadə etməklə kifayətlən-
mirdi, bəzən bu sistem cəmiyyətin əsas qurumlarında (ailə, ni-
kah, məhəbbət və s.) gizli şəkildə insan azadlığına qarşı zorakılıq 
halları tətbiq edirdi. Radikal feminizmin ideologiyasının sistemi 
rolunda patriarxat (belə patriarxatlıq müxtəlif sosial mexanizm-
lərdə özünü büruzə verir) əsas fiqur hesab olunur, bütün kişilər 
qadınlar üzərində ağalıq edirlər. Radikal feminizm faktiki olaraq 
cins  və  sinfi  eyniləşdirir,  lakin  Roksana  Danbarın  fikrinə  görə, 
cins tamamilə iqtisadi siniflə üst-üstə düşmür – bu kastadır, yəni 
“insanın doğulandan mənsub olduğu və çıxa bilmədiyi sosial ka-
teqoriya görünüşüdür” (Dunbar R., 1971:183). Kişilərə düşmən, 
istilaçı,  istismarçı  adı  verilir  və  onlarla  olan  hər  hansı  bir  mü-
nasibətə  kollaborasionizm  (düşmənlə  əməkdaşlıq)  kimi  baxılır. 
Liberal feministlərdən fərqli olaraq, özünəməxsus xüsusiyyətlərə 
malik olan kişi və qadınların anlaşması da daxil olmaqla, aksent 
insanların oxşarlığının üzərinə deyil, fərqliliyinin üzərinə qoyu-
lur. Qırmızı corablar qrupu öz manifestlərində belə yazırlar: “Ki-

---

ABŞ-da gender m
əsələləri
45
şilər öz üstünlüklərindən istifadə edib, iqtisadi, seksual və psixo-
loji xeyirlərini əldə edirlər...”
II dalğa feminist hərəkatın əsas tələblərindən biri də repro-
duktiv azadlıq idi ki, onlar ailə planlaşdırılmasının önəmini qa-
bardaraq dövlətdən aborta icazə verilməsini tələb edirdilər, çünki 
qeyri-leqal abort nəticəsində ABŞ-da minlərlə qadın həyatını iti-
rirdi. Beləliklə, 1973-cü ildə ABŞ-da abortun leqallaşmasına döv-
lət səviyyəsində baxıldı və icazə verildi. Ümumiyyətlə, abortun 
leqallaşması məsələsinə ABŞ-da heç də birmənalı baxmırdılar və 
bunun əleyhinə çıxanlar arasında təkcə kişilər deyil, qadınlar da 
var idi. Onlar abortla deyil, başqa qoruyucu vasitələrlə ailə plan-
laşdırılmasına  nail  olmağı  daha  məqbul  hesab  edirdilər.  Hazır-
da da ABŞ-ın müxtılif ştatlarında abortla əlaqəli fərqli qanunlar 
mövcuddur.
Feministlər ABŞ Konstitusiyasında Bərabər hüquqlar haqqın-
da  düzəlişi  (Equal  Rights  Amendment)  qəbul  etdirməyə  cəhd 
göstərsələr  də,  Konqresdə  bu  qəbul  olunmadı  (Hansen,  Karen 
Tranberg and Philipson, Ilene J., 1990). 
Feminizm - III dalğa. Ikinci Dünya müharibəsindən sonra 
feminist hərəkat yenidən fəallaşır. “Qadın dirçəlişi” 60-cı illərə 
təsadüf edir. Onun mərkəzi məhz o vaxtlar demokratik proses-
lərin  canlanması  ilə  seçilən  ABŞ-a  keçir.  Bu  dövrdə  feminist 
hərəkatın tərəfdarları patriarxal mədəniyyəti tənqid atəşinə tutur, 
genderlər arasındakı bütün mövcud sosial münasibətlər sistemini 
dəyişməyə  çağırışlar  edirlər.
1963-cü ildə işıq üzü görmüş “Qadınlığın mistikası” adlı ki-
tab (B.Fridand) qadınların mübarizəyə qoşulmasına və aktivləş-
məsinə qüvvətli təkan verdi. Bu kitabın əsasını sosioloji tədqiqat-
lar təşkil edirdi. Kitab təbliğat maşını tərəfindən yaradılmış ideal 
burjua  ailəsini,  amerikasayağı  qadın  xöşbəxtliyini  və  istehlakçı 
– qadın stereotipini tamamilə ifşa edirdi.  
1970-ci illər və sonrakı dövrdə bu dalğanın feministləri ilə 
ikinci  dalğa  feministləri  arasında  narazılıqlar  başlandı.  1970-ci 

---

Ki̇fayət  Ağayeva
46
illərdə bütün Qərb universitetlərində qadın və yaxud feminist tə-
dqiqat mərkəzləri yaradılır, elmə yeni  “gender anlayışı” gətirilir. 
Feminist xarakterli problemlərin həllinə yönəlmiş elmi araşdır-
maların inkişafı, əhatə dairəsi daha geniş olan yeni məzmunlu, 
yeni xarakterli elm sahəsinin təşəkkülünə yol açır. 
Məlum olduğu kimi 1980-ci illərin axırlarında Qərbdə Qadın 
araşdırmaları  elmi  “Gender  araşdırmaları”  adı  altında  müstəqil 
elm sahəsi kimi fəaliyyət göstərirdi. 
Simona de Bovuarın ekzistensialist (azad seçim sahibi olan 
fərdin özünü tənzimləyən agent kimi unikal mövqeyə sahib ol-
ması) çərçivədə irəli sürdüyü “qadınları nə üçün ikinci cins he-
sab edirlər?” sualı da, bu feminist cərəyanın yaranmasında böyük 
əhəmiyyət  daşımışdır.  Postmodernist  feminizm,  ekzistensializ-
min təsiri altında, qadın probleminə yanaşmağı təklif edirdi. Bu 
nəzəriyyə  qadınlarla  bağlı  ümumiləşdirici  fərziyyələr  əvəzinə, 
fərqlilikləri önə çıxarmağı təklif edir, yəni bir cür femininlik de-
yil, çeşid-çeşid femininlikdən bəhs edir. Ekzistensializmə görə, 
poststrukturalizm  və  psixoanalizin  təsiri  ilə  yaranan  fransız  fe-
minizmi də feminizmin “postmodern” dövrünə təsadüf edir. Bu 
mütəfəkkirlərin başında Culiya Kristeva, Lyus İriqarey və Helen 
Sikus durur. Bu üç fransız feminist tədqiqatçı, qadının ikinci dərə-
cəli statusunun iqtisadi, siyasi strukturlardan deyil, dilin özündən 
qaynaqlandığını iddia edir.  
1960-cı  illərdə  qadın  hərəkatında  ekstremist  qanadın  nü-
mayəndələri əks genderə yəni, kişilərə nifrət təbliği kompaniyası 
ideyası üzrə iş aparırdılar. Onlar keçmiş matriarxal cəmiyyətdən 
fərqli olaraq, ərə getmir, qüvvətli “cinsin”- kişilərinə heç bir sahə-
də tabeçiliyi qəbul etmir və bunu qəti surətdə rədd edirdilər. Femi-
nist ərli qadınlar kişiyə tabe olmamağın bir forması kimi “missis” 
müraciət formasını qəbul etmır, onlara “mz” (ms.) deyə müraciət 
etməyi tələb edirdilər. Əsas səbəb isə o gətirilirdi ki, “missis” mü-
raciət forması məhz qadının bir şəxsiyyət kimi kişidən asılı oldu-
ğunu, onun tabeçiliyində qaldığını açıq aydın diqqətə çatdirirdi.

---