Az ərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ az ərbaycan diLLƏr universiteti Kİfayət ağayeva abş-da gender

Ki̇fayət  Ağayeva
50
K.Marks “Yəhudi məsələsi” (1843) adlı məqaləsində belə bir 
fikir irəli sürür ki, insanın emansipasiyası tam halda o zaman baş 
verir ki, qadın bu emansipasiyanı özü dərk edir, uğrunda müba-
rizə aparmaqla bu emansipasiyaya nail olur. 1884-cü ildə Engels 
“Ailə, xüsusi mülkiyyət və dövlətin mənşəyi” adlı əsərini dərc edir-
di və həmin əsərdə qeyd edir ki, feodalizmdən xüsusi sahibkarlığa 
keçid nəticəsində qadınların statusunda müəyyən qədər dəyişik-
liklər oldu. Xüsusi sahibkarlıq sistemində o fərdlərin ki, torpağı 
və ya istehsal üçün bir vəsaiti yoxdursa, onlar kapitalı olan sahib-
karlar üçün işləməlidirlər. Engels (1884) izah edir ki, belə növ 
sistemə keçid ayrıca ictimai və özəl sektorun yaranmasına səbəb 
olur və sonda insanlara qeyri-bərabər əmək haqqı verilir.   
Engels (1884) iddia edir ki, qadının tabeçilik statusunun onun 
bioloji yaranışı ilə heç bir əlaqəsi yoxdur, bu sosial əlaqələrin nə-
ticəsidir və kişilər həm qadının əməyi üzərində nəzarət edir, həm 
də  onun  çinsi  statusunu  nəzarətdə  saxlayır.  Məsələyə  marksist 
tarixi perspektivdən yanaşan Engels (1884) hesab edir ki, qadı-
nın cinsi əxlaqla əlaqəli sosial fenomenini yəni zinakarlıq edən 
qadınların şiddətlə cəzalandırılması və bacı-qardaşlıq münasibə-
tindəki bərabərsizlik (qardaşın bacı üzərində olan səlahiyyətləri) 
və qadınların ərlərinə tabe olması ədalətsizlikdir.  
Ailədə əmək bölgüsü kişi ilə qadın arasında mülkiyyət böl-
güsünü şərtləndirdi; ailədə əmək bölgüsü əvvəlki halında qalmış-
dı, lakin ailədən kənarda əmək bölgüsü dəyişmişdi. Artıq kişinin 
peşə əməyinə nisbətən qadının ev işi öz əhəmiyyətini itirmişdi; 
kişi əməyi hər şey, qadın əməyi isə cüzi bir əlavə hesab olunurdu. 
Belə ki, qadın ictimai məhsuldar əməkdən kənarda qaldıqca və  
ev  əməyi  ilə  kifayətlənməyə  məcbur  olduqca,  qadının  azad  ol-
ması, hüquqi cəhətdən kişi ilə bərabərliyi nə indi, nə də gələcək-
də mümkün olacaqdır. Qadının azadlığa çıxması yalnız o zaman 
mümkün olacaqdır ki, o, istehsalda ictimai miqyasda iştirak edə 
bilsin, ev işi isə onun yalnız cüzi vaxtını alsın. Bu isə yalnız müa-
sir iri sənayenin inkişafı sayəsində mümkün ola bilər; sənayeləş-

---

ABŞ-da gender m
əsələləri
51
mə nəinki qadın əməyinin böyük miqyasda inkişafına yol verir, 
hətta  bunu  açıq-aydın  tələb  edir.  Xüsusi  ev  əməyi  isə  getdikcə 
daha artıq dərəcədə ictimai istehsalda əriməyə başlayır. 
Evdə kişinin hökmranlığının qərar tutması ilə onun təkbaşına 
hakimiyyəti yolundakı son maneələr aradan qalxdı. Bu təkbaşı-
na hakimiyyət ana hüququnun devrilməsi, ata hüququnun tətbiq 
edilməsi,  monoqamiyaya  keçilməsi  nəticəsində  möhkəmlənib 
əbədiləşdi. Bu isə qədim qəbilə quruluşuna zərbə vurdu: həmçi-
nin ailə qəbiləyə qarşı duran zəhmli bir qüvvə oldu. 
  Beləliklə,  marksist  feminizm  qadınlara təzyiq  edilməsinin 
(kapitalist  mövqeyindən)  izahı  üçün  marksist  nəzəriyyənin  po-
tensialından istifadə edən nəzəri cərəyandır. Marksist feminizmin 
meydana gəlməsində K.Marks, F.Engels və onların ardıcıllarının, 
qadın fəhlə və sosialist hərəkatı nəzəriyyəçilərinin, o cümlədən 
Klara  Setkin  və Aleksandra  Kollantayın  mühüm  rolları  olmuş-
dur. 1970-ci illərdə bu nəzəriyyə daha fəal şəkildə işlənilmişdir. 
Marksist klassiklər qadınlara təzyiq məsələsini sinfi bərabərsizlik 
baxımından təhlil edirdilər. F.Engels hesab edirdi ki, əməyin cin-
si əlamətə görə bölünməsinin bütün dövrlərdə mövcüd olmasına 
rəğmən, kişi və qadınlar tərəfindən yerinə yetirilən işin eyni cür 
qiymətləndirilməsi  zəruri  olmuş  və  “ibtidai  bəşəriyyət”  gender 
baxımından eqalitarlıq təşkil etmişdir. Lakin adi məhsulun (əmək 
alətlərinin dəyişməsi və onun məhsuldarlığının artması nəticəsin-
də) və varidat toplamaq imkanlarının  meydana çıxması ilə kişilər 
varislik modellərinin formalaşmasında maraqlı olmuşlar. Nəticə-
də, qadın üçün kəskin şəkildə ümumi və xüsusi sferaya ayrılan 
monoqam  “əxlaq”  yaradılır  ki,  bununla  da  qadın  seksuallığına 
nəzarət mümkün olur. 
 F.Engels seksuallığı və reproduksiyanı iqtisadi nəzəriyyəyə 
daxil  etməklə  bu  sahədə  böyük  cığır  açmış  oldu.  Lakin  o,  ev 
təsərrüfatında  sərf  olunan  sosial  zəruri  əməyin  makroiqtisadiy-
yata necə daxil edilməsini aydınlaşdırmağa cəhd gəstərməmişdir. 
Markisist  feminizm  1960-1970-ci  illərin  sol  təmayüllü  gənclə-

---

Ki̇fayət  Ağayeva
52
rin və vətəndaş hərəkatların köməyilə kapitalist iqtisadiyyatı ilə 
ev  iqtisadiyyatı  arasında  əlaqəni  göstərmişdir.  O,  qeyd  edir  ki, 
qadınların ailədə istismarı cinsi qəbildən olan məsələlərə dəstək 
verməyə xidmət edir: qadın ev işlərinə hansısa kişiyə “xidmət” 
etməkdən daha çox, ucuz və səmərəli işçi qüvvəsi olduğuna görə 
cəlb olunur. Marksist feminizmin bəzi nəzəriyyəçiləri qadın ev 
əməyinin ödənışli olması tələbini öz strategiyalarına daxil etmiş-
dilər. Bu cərəyan bir tərəfdən kapitalizmə, digər tərəfdən də patri-
arxata qadınlara təzyiq göstərən bir sistem kimi baxırdı. Marksist 
nəzəriyyəyə görə, qadınların və fəhlə sinfinin məqsədləri eynidir 
və kapitalist quruluşunu aradan  qaldırmaqla qadınların azadlığı 
təmin olunacaqdır. Lakin sonradan məlum oldu ki, bu belə deyil.  
Təəssüf ki, qadın “inqilabı” ideyası orada özünə lazımi qədər yer 
tapa bilmədi. Ona görə ki, mübarizənin bu metodu zorakı, yənı, 
maskulin kimi qiymətləndirildi.
Sosialist  feminizm.  Sosialist  feminizmin  yaranma  tarixi 
1960-1970-ci illərə təsadüf edir. Sosialist feministlərə görə, gen-
der bərabərsizliyinin kökünü axtararkən patriarxal sistemlə kapi-
talizmi ayrı-ayrılıqda deyil, bir-biri ilə əlaqəli şəkildə götürmək 
vacibdir. Söhbət mütləq azadlıqdan gedirsə, o zaman qadın istis-
marının əsas qaynağı olan iqtisadi və mədəni mənbələrə son qoy-
maq lazımdır. Marksist feminizmdən bəhrələnən sosialist femi-
nizm də qadınların istismarında kapitalizmin böyük rolu olduğu-
nu iddia edir. Sosialist feministlər patriarxallığı qadın istismarının 
başlıca qaynağı hesab edən radikal feministlərin iddialarını qəbul 
etmirlər  (Buchanan,  Ian.,  2011).  Sosialist  feministlərin  düşün-
cələrinə görə, kişidən maliyyə cəhətdən asılı olan heç bir qadın 
azad və ya müstəqil ola bilməz. Mal-mülkün çox hissəsinə kişilər 
sahib olduqları üçün qadınlar onlar qədər müstəqil ola bilmirlər. 
Qadınların  tabeçilik  mövqeləri  onları  tam  azad  olma  imkanın-
dan məhrum edir. Sosialist feministlərə görə insan azadlığının ən 
vacib şərti hesab olunan elementlər qadınlarda yoxdur və onlara 
olan münasibətdə sosial, iqtisadi və siyasi ədalət mövcud deyildir. 

---