Azərba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
68
Parisdə olan siyasi mühacirlər, xüsusilə Əlimərdan bəy TopçubaĢov Azərbaycan həqiqətlərini dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq üçün ardıcıl və ciddi çalıĢmıĢdı. O, 1920-ci ilin noyabrında Cenevrədə Millətlər Cəmiyyətində, 1922-ci ildə London, Genuya, 1923-cü ildə Lozanna konfranslarında çıxıĢ edərək, Azərbaycanın milli hüquqlarının pozulması və dövlət müstəqilliyinə olan təcavüzü aĢkarlamağa nail o lmuĢdu. Ə.TopçubaĢov, X. Xasməmmodov və Paris Sülh Konfransında iĢtirak etmiĢ digər nümayəndələr Gürcüstanın, Ermənistanın, ġimali Qafqaz respublikalarının keçmiĢ hökumətlərinin nümayəndələri ilə
Qafqaz respublikalarının federasiyasını yaratmaq, Qafqaz xalqlarının müstəqilliyi uğrunda "bolĢevik" rejiminə qarĢı mübarizə aparmaq məqsədilə öz aralarında danıĢıqlar aparmıĢ, müqavilə bağlamıĢdılar 150 . 1922-ci ildə Genuya konfransı ərəfəsində Ə. TopçubaĢov, Gürcüstan və Ermənistan nümay əndələri Parisdən Londona getdilər və qarĢıdakı beynəlxalq forumda Qafqazın mənafeyinin qorunması barədə ingilislərin nazirlər kabinəsinin üzvləri ilə danıĢıqlar apardılar 151
. Ə.TopçubaĢov Parisdə və baĢqa yerlərdə yerləĢən bütün mühacirləri bir Mərkəzdə birləĢdirmək ideyasını, Qafqaz Konfederasiyası mövqeyini dəstəkləyirdi. M.Ə.Rəsulzadənin Ġstanbula gəliĢindən sonra onun təĢəbbüsü və rəhbərliyi ilə Müsavat partiyasının Xarici Bürosu təĢkil olundu. O, Türkiyədə olan siyasi mühacirlərin fəaliyyətini məqsədyönlü istiqamətləndirir, eləcə də Azərbaycandakı təĢkilatlarla əlaqə yaradırdı. 1923-cü ildən " Yeni Qafqaziya", "Azəri-Türk", "Odlu yurd", "BildiriĢ", "Ġstiqlal", "Azərbaycan Yurd Bilg isi", "QurtuluĢ", "Azərbaycan" adlı və b. qəzet, dərgi və jurnallar nəĢr olunmuĢdu. 1923-cü ildə Ġstanbulda M. Ə. Rəsulzadənin "Azərbaycan Cümhuriyyəti", 1927-ci ildə Mirzə Bala Məmmədzadənin "Azərbaycan misaqi millisi; 28 mayis istiqlal Bəyannaməsinin təhlili", 1938-ci ildə isə Berlində "Milli Azərbaycan hərəkatı, "Milli Az. "Müsavat" Halq Firqəsi Tarixi" kitabları çapdan çıxmıĢdı. M.Ə.Rəsulzadə Ġstanbulda nəĢr olunmuĢ "Əsrimizin SəyavuĢu" publisistik əsərində demokratiya və sosial islahatlar ideyasını əsaslandırırdı. 20-ci illərin sonu - 30-cu illərin əvvəllə rində o, Azərbaycan xalqının və Qafqazın digər xalqlarının müstəqillik uğrunda mübarizə problemlərinə həsr olunmuĢ yeni publisistik məqalələr yazmıĢdı. M.Ə.Rəsulzadə "Rusiya köləliyi"ni, onun məkrli, yaltaq erməni havadarlarını ifĢa edərək qeyd edirdi: "Biz rus xalqına bir xalq kimi heç bir ədavət bəsləmirik, əksinə biz ona münasibətdə ən yaxĢı arzular diləyirik. Lakin bununla belə biz həqiqətən də zor və qəsbkarlıqla bizi öz cəng arabasına bağlayıb, həyatımızı qurmağa və mədəniyyətimizi ö z istədiyimiz formada inkiĢaf etdirməyə mane olacaq rus imperializminin də düĢməniy ik".
69
M.Ə.Rəsulzadə ―ağ rus" mühacirlərinə xas olan hakimiyyətçi ġovinizm ideologiyasına qarĢı da çıxıĢ edirdi. O, "Odlu yurd" qəzetində "Kerenskilərə cavab" məqaləsində Sovet Ġttifaqında türk respublikalarına, ələlxüsus Azərbaycana zidd mövqe tutan "kerenski" qrupunu kəskin tənqid atəĢinə tutmuĢdu. Qafqaz Konfederasiyası ideyasını müdafiə edən M.Ə.Rəsulzadə demiĢdi: "Müstəqil Qafqaz təkcə onun xalqlarının səadətinin təminatı deyil, həm də xalqlararası sülhün ciddi amilidir. ġübhə yoxdur ki, Ümu mqafqaz dövlətçiliyi sahəsində bizim həqiqətən real fəaliyyətimizdə əldə etdiyimiz nailiyyətlər bizim cənub qonĢularımızda bizə və bizim iĢimizə lazımi hörmət və inam yaradar". Xaricdəki Azərbaycan mühacir nümayəndələrinin publisist və təbliğat fəaliyyəti, onların liderlərinin siyasi çıxıĢları "Sovetlər ölkəsinin" rəhbərliyini çox narahat edirdi. M.Ə.Rəsulzadənin 1923-cü ildə çapdan çıxan "Azərbaycan Cümhuriyyəti" kitabı barədə Stalin 1923-cü il sentyabrın 16-da "R.Zadənin mürtəce kitabçası barədə" baĢlığı altında "Yol. Musabəyova, Mirzəyana, Axundova, Kirova və OrixelaĢviliyə mənim məsləhətim" qeydi ilə məktub göndərmiĢdi. Q.Musabəyov dərhal inqilab mu zeyinin rəhbərliyinə (Rotqauzerə) " Yol. Stalinin tezislərinə uyğun broĢür (kitabça) tərtib etmək üçün" lazımi materialların ona təqdim cdilməsi göstəriĢini vermiĢdi. Stalin M.Ə.Rəsulzadəni "reneqatçılıqda (o, əvvəl bolĢevik olub)", "Türkiyə xa lqının mənafeyinə xəyanətkarlıqda" (o və onun partiyası Türkiyə xalq ına köməyə gedən Qızıl ordunun Azərbaycana gəlməsinə müqavimət göstərirdilər...) "Azərbaycan xalqının mənafeyinə... " və baĢqa sahələrdə cəmi a ltı te zisinə uyğun "Rəsulzadəyə hücuma keçməyə, onu "ittiham etməyə" çağırırdı. Bundan sonra SSRĠ Xalq Xarici ĠĢlər Komissarı G.V.Çiçerinin IV Ümuma zərbaycan Sovetlər qurultayındakı (1925-ci il mart) çıxıĢı da təsadüfi deyildi. O göstərirdi ki, "Son zaman lar müsavatçıların Türkiyədəki fəaliyyəti xüsusilə artmıĢdır. Biz dəfələrlə Türkiyə hökumətinə müraciət edərək Sovet hökuməti əleyhinə aparılan intriqalara protest etmiĢ və buna son qoyulmasını tələb etmiĢik. Müsavatçıların tələbatı xüsusilə bu son günlərdə tüğyan edir. Müsəlmanlara Azərbaycanda təzyiq göstərildiyinə dair köhnə fəryadlar təkrar olunur, müsəlman əhalisi tərəfindən təkrar Ģikayətlər gəlir, güzəĢtlər tələb o lunur" 152 .
olacaq bir Sovet Cümhuriyyəti" etməyə çağırmıĢdı. Partiya
və dövlət rəhbərliyindən M.D.Hüseynov, Ə.H.Qarayev, D.Bünyadzadə, M.Quliyev, S.M.Əfəndiyev və tədqiqatçılardan A.Rayevski, Y.A.Ratqauzer, N.Pçelin, S.Sef, A.Steklov və b. siyasi mühacirlərin fəaliyyətini "ifĢa" edən kitabçalar və mü xtəlif yazılarla çıxıĢ etməyə baĢladılar. Əlbəttə, baĢqa cür də ola bilməzdi.
Yüklə 5,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|