Azərba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
70
"Azərbaycan fövqəladə komissiyası‖nın sədri M.C.Bağırov "ÇK"-nın yaranmasının beĢilliyi münasibətilə "Kommunist" qəzetinin 1925-ci il 3 iyul tarixli sayında yazırdı: "... DüĢmənlərimizin baĢında, Ģübhəsiz, "Müsavat" partiyası durur. M.Ə.Rəsulzadə Avropaya qaçdıqdan sonra Azərbaycan inqilabının əleyhdarları onun ətrafına toplanaraq öz irt ica fəaliyyətlərinə baĢladılar. Fürsət tap dıqca fəhlə- kəndli hökumətinə zərbə endirməyə çalıĢırlar. Xaricdə M.Ə.Rəsulzadənin baĢına toplanan milliyyətçilərin içəridəki tərəfdarların ı əzmək lazımd ır". Ġzaha ehtiyac qalmır! Azərbaycan siyasi mühacirəti 1920-ci ildən - 1930-cu illərə kimi, əsasən Türkiyədə, Ġkinci dünya müharibəsi və ondan sonrakı dövrdə Qərbi Avropanın və Asiyanın baĢqa ölkələrində qərarlaĢıb fəaliyyət göstərmək məcburiyyətində qalmıĢdı. Ancaq azərbaycanlı soydaĢlarımız bəzi çətinliklərlə, məhru miyyətlərlə üzləĢsələr də, ictimai-siyasi, elmi və mədəni sahələrdə iĢlərini davam etdirirdilər. Azərbaycan mühacirlərinin ilk Assosiasiyası Fransada meydana gəlmiĢdi. Onun əsas nüvəsi Əlimərdan bəy TopçubaĢovun rəhbərlik etdiyi Azərbaycan diplomatları: Əkbər ġeyxülislamov, Ceyhun bəy Hacıbəyli, Miryaqub Mehdiyev, Məmməd bəy Məhərrəmov və b. idi. Onlar 1919-cu ilin mayından 1920-ci ilin aprelinə kimi "Azərbaycan" bülleteninin on bir nömrəsini, üç kitab, Azərbaycanın ilk rəngli xəritəsini və onlarca məqalələr çap etdirmiĢdilər 153 .
ildə Türkiyədə vəfat etmiĢ Gəncəli Nağı Keykur (ġey xzamanlı) xatirələrində yazırdı: "Mühacirət həyatının min bir məhru miyyət və iztirabı içində səfalət və zərurətlərin pəncəsində inlərkən öz maddi imkanlarımız daxilində nəĢr etdiyimiz qəzetlər, dərgilər, kitabçalar və kitablar sayəsində mübarizəmizi dimdik ayaqda tutduq. Ġstiqlal mübarizəsin in dastanlarını əbədiləĢdirmiĢ olan mühacirətdəki bu nəĢriyyat Azərbaycanın istilasından iki il sonra baĢlamıĢ - 1932-ci ilə qədər Ġstanbulda və 1932-1939-cu illərdə isə Berlin və Parisdə öz fəaliyyətini davam etdirmiĢdir. Azərbaycan Milli Mübarizəsinin böyük lideri mərhum Məmmədəmin Rəsulzadənin qurduğu bu nəĢr sistemi günümü zə qədər davam etməkdədir. Bu mətbuat mübarizəsinin arasında "Yeni Qafqasiya", "Azəri-Türk", "Odlu yurdu", "BildiriĢ", "Ġstiqlal" və "Azərbaycan" kimi qə zet və dərgilə rindən baĢqa türkcə, farsca, almanca, polyakca, fransızca, ingiliscə və rusca çap olunan çoxlu sayda kitabça və kitablar böyük bir kitab xana təĢkil edir". Azərbaycan mühacirləri Qafqazdan və Türküstandan, Rusiyadan, xüsusilə tatar-baĢqırd mühacirlərlə, Ukraynadan olan mühacirlərlə, onların təĢkilatları, mətbuat orqanları ilə sıx əlaqədə olmuĢ dular. Türkiyədə yaĢayan Azərbaycan mühacirləri onun daxilində gedən ictima i-siyasi, mədəni proseslərdə yaxından iĢtirak et miĢ və qardaĢ Türkiyə xalq ının tərəqqisində əlamətdar rol oynamıĢlar. 71
Türkiyədə mühacirətdə olan azərbaycanlı ailələrinin üzləĢdikləri məhru miyyətləri təsəvvür etmək üçün valideynlərini itirib yetim qalan, pansionata verilən DilĢad adlı bir çocuğun "Türkiyə taleyi" səciyyəvi bir faktdır. DilĢad yaxĢı o xuyur, daha çox təbiət elmlərinə maraq göstərirmiĢ. 30-cu illərin bir günündə ölkənin prezidenti M. K. Atatürk pansionata gəlir və Respublikan ın ilk prezidentin i təbrik etmək DilĢada nəsib olur. Qızcığazın cəsarətinə heyran qalan prezident onun azərbaycanlı yetim olduğunu biləndə ona öz adından təqaüd təyin edir. Sonralar da daim onunla maraqlan ır və onu xaricə o xu mağa göndərir. Təhsilini müvəffəqiyyətlə baĢa vuran DilĢad atom fizikasından dissertasiya müdafiə edib, alim o lur və bir müddət məxfı laboratoriyada tədqiqat aparır.
Daha sonra müəllim iĢləyən DilĢad qohumların ı axtarmağa baĢlayır. O, yarmarkada SSRĠ pavilyonunda Ġstanbulda təsadüfən tanıĢ olduğu bakılı bir soydaĢının kö məyi ilə qohumları ilə əlaqə yarada bilir. Onun Bakıya gəlmə k üçün dəfələrlə göstərdiyi təĢəbbüslər baĢ tutmur. Görünür hakimiyyət atomçu alimi buraxmay ıb. Sonralar məlu m olur ki, DilĢad həsrətində olduğu vətənini və qohumlarını görmədən yetmiĢinci illərin əvvəllərində dünyasını dəyiĢmiĢdir. Azərbaycan mühacirlərindən çoxlu dəyərli insanlar Türkiyə torpağında əbədiyyətə qovuĢmuĢlar. 1931-c i ildə a zərbaycanlı siyasi mühacirlər, "Sovct Ġttifaqının" təzy iqi nəticəsində, Türkiyəni tərk et mə li o ldular. Onların mühacirlik həyatının ağır dövrü baĢladı. Azərbaycan siyasi mühacirətində bu illərdə daxildə kəskin ziddiyyətlər, "liderlik" uğrunda çəkiĢmələr, ciddi ixtilaflar da müĢahidə olunurdu. Hətta mühacirətin daxilində bir-birinə mü xalif mövqedə dayanan açıq qruplar peyda olmuĢdu. 1936-c ı ilin avqustunda VarĢavada "Müsavat" partiyasının qurultay səlahiyyətli konfransı oldu. M. Ə. Rəsulzadə konfransı açarkən söylədiyi nitqində müsavatın keçdiyi tarixi yolu xarakterizə etdi, Nizamnaməyə bir sıra düzəliĢlər və əlavələr edild i, yeddi nəfərdən ibarət partiya Divanı formalaĢdırıld ı, Azərbaycandakı vəziyyətlə bağlı firqənin taktikası müəyyənləĢdirild i və müsavatın Yeni Proqramının əsasları qəbul edildi. Yüklə 5,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|