Azərba yca n mġLLĠ elm lər akadem ġyasi a. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 5,21 Mb. Pdf görüntüsü
|
80
Eyni zamanda Azərbaycanda əmtəə məhsulu çox az olan patriarxal uklad da var idi. Bu, köçəri ma ldarlıq təsərrüfatın ın mövcud olması ilə bağlı id i. Azərbaycanda YĠS-in baĢlanğıcında xüsusi kapitalın ələlxüsus ticarətdə canlanması müĢahidə olunurdu. 1921-ci il ərzində respublikada 602 xüsusi ticarət müəssisəsi yaranmıĢdı. Ġyul ayı ərəfəsində onlar bütün ticarət müəssisələrinin 90 faizdən çoxunu təĢkil edird i. 1922-ci ilin üç ayında təkcə Bakıda 3496 xüsusi ticarət müəssisəsi açıldı 35 .
əməliyyatlarına və bazarda kütləv i istehlakçını əhatə etməye hazır deyildi. Dövlətin kooperativ ticarətinin zəifliyindən istifadə edən xüsusi kapital bazar ları, xüsusən də kənddə, ələ keçirməyə nail o ldu. 1922-ci ilin sonunda Azərbaycanda ümu mi mal dövriyyəsinin 70 faizi xüsusi alverçilərin, 11 faizi dövlət ticarət orqanların ın, 19 faizi kooperasiyalarını əlində id i 36 . Respublikanın kənd təsərrüfatında xüsus i təsərrüfat kapitalını tə msil edən varlı kəndlilərin, qolçomaq ların da müəyyən mövqeləri var idi. 1921 -ci ildə qolçomaq təsərrüfatları kəndli təsərrüfatların ın altı faizini təĢkil edird i. YĠS-lə bağlı kəndlərdə yaran mıĢ Ģəraitlə uyğunlaĢan qolçomaqlar ö z təsərrüfatların ı geniĢləndirməyə çalıĢırdılar. Yo xsul kəndlilərin torpaq paylarını becərmək imkanında olmamasından istifadə edən qolçomaqlar A zərbaycan SSR Xalq Ko missarları ġurasının müvəqqəti olaraq zəhmətkeĢ əhali arasında bölünməmiĢ, kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların icarəyə verilməsinə icazə verən 1922-ci il 1 mart tarixli qərarına arxalanaraq, onların pay torpaqların ı, həmçinin fəaliyyətsiz qalmıĢ su nasoslarını icarəyə götürürdülər. Azərbaycanda dövlət kapitalizmi konsessiyalarda deyil, ço x məhdud da olsa, yalnız icarə yolu ilə, əsasən neft sənayesində mövqe tuturdu. 1921-c i ilin əvvəllərində neft sənayesi ağır vəziyyətdə idi, vəsait çatıĢmazlığı ü zündən, hətta Mərkəzi sovet dövlətinin gücü ilə də onun yaxın zamanda bərpası mü mkün olmadığından neft mədənlərini xarici kapitalistlərə konsessiyaya vermək məs ələsi ortaya çıxd ı. Azərbaycan neftinin taleyi əsasən "Mərkəzi hakimiyyətin" əlində idi. 1921-ci il fevralın 1-də RSFSR Xalq Ko missarları Soveti qərar çıxardı: Bakının və Qro znın ın ayrı-ayrı neft rayonların ın, həmçinin baĢqa mədənlərin konsessiyaya verilməsi əsas etibarilə bəyənilsin. Rusiya XKS-i Ümu mrusiya Xalq Təsərrüfatı ġurasına tapĢırdı ki, neft çıxarmağ ı təmin etmək və mədənlərin indiki istismarı zamanı yarana b iləcək fəlakətlərin səbəblərini öyrənmək üçün Bakıya və Qrozn ıya komissiyalar göndərsin 37 . Lakin Bakı fəhlələri arasında belə bir inam var id i ki, onlar ö z mədənlərin i konsessiyaya vermədən özləri bərpa edə bilərlər. Bu məsələ 1921-ci ilin ortalarında Moskvada keçirilmiĢ müĢavirədə Bakı neftçilərinin nümayəndəsi
81
– Mədən Fəhlələri Hərnkarlar Ġttifaq ı MK-n ın sədr müavini M.E.Sapunovun məruzəsində qaldırılmıĢdı. Bu fikirlə tanıĢ olan V.Ġ.Len in onu kifayət qədər inandırıcı hesab etmə miĢdi 38 . V.Ġ.Lenin RK(b)P-n in X qurultayı öz iĢini qurtaran gün (1921-ci il 16 mart) ö z mövqeyini əsaslandıraraq demiĢdi: "Konsessiyalar olmasa, biz yüksək dərəcədə təchiz edilmiĢ müasir kapitalist texn ikasından yardım görəcəyimizə ü mid edə bilmərik. Bu te xnikadan istifadə etmədən isə biz bütün dünya təsərrüfatı üçün müstəsna əhəmiyyəti olan neft çıxarılması kimi sahələrdə öz iri istehsalımızın əsasını düzgün qura bilmərik... . Bu, dünya bazarına çıxmağa imkan verər" 39 .
Azərbaycan Respublikasının partiya və hökumət dairələrinin razılığ ı olduğundan Bakı neft mədənlərinin bir hissəsi konsessiya obyekti ola b ilər 40 . Lakin məsul iĢçilər, həmçinin Bakı fəh lələri arasında mədənlərin konsessiyaya verilməsinə mənfı münasibət bəsləyənlər də var idi. 1921-ci il aprelin 11-də Ümu mrusiya Həmkarlar Ġttifaqının Mərkə zi ġu rasının fraksiyasındakı məru zəsində V.Ġ.Len in Bakı və Qrozn ını da əhatə edən konsessiya barədə dekreti təsdiq edən partiya qurultayının qərarın ı Ģərh edərkən bakılıların etirazına to xunaraq demiĢdi: "Mən bu fikirlə ta m qətiyyətlə mübarizə aparmıĢa m... ", V.Ġ.Lenin onu "yerliçilik vətənpərvərliy i", "sex vətənpərvərliyi" kimi səciyyələndirmiĢdi 41 . Bununla belə 1921-ci ilin oktyabrında rəhbər dövlət orqanların ın, Dövlət Plan Ko missiyasının və RSFSR ÜXTġ-nin Rəyasət Heyətinin yığıncağında bu məsələnin mü zakirəsi zaman ı Əmək və Müdafiə ġurasının Bakıda o lmuĢ ko misiyyasının məru zəsi din lənilmiĢdi. Ko missiya da mədənlərin konsessiyaya verilməsi əleyhinə çıxmıĢdı. Onun bu təklifı y ığıncağın qərarı ilə bəyənilmiĢdi 42 .
verilməsi artıq həll olun muĢ hesab edildi. Buna görə Bakı neftçiləri ö z nümayəndəsini — AHĠġ Rəyasət Heyətinin üzvü A.NikiĢin i V.Ġ.Len inin görüĢünə göndərərək, konsessiyalar haqqında müqavilənin bağlan masını ləngitməyi xahiĢ etmiĢ və mədənləri ö z qüvvələri ilə bərpa etməy ə söz vermiĢdilər 43 . Onlar verdikləri sözə əməl etdilər. 1921-1922-ci illərdə Bakı fəhlələrin in istehsalat uğurları göstərdi ki, o zaman xarici kapitalın iĢtirakı olmadan da neft sənayesini dirçəlt mə k mü mkündür. Bakı fəhlə lərinin qəhrəmancasına əməyi nəticəsində 1922-ci ildə neft hasilatı artmağa baĢladı. Azərbaycanda YĠS-in baĢlanğıcında, təsərrüfat dağınıqlığı Ģəraitində fəaliyyətdən qalmıĢ kiçik sənaye müəssisələrinin icarəyə verilməsinə, onların tezliklə bərpası üçün xüsusi kapitaldan istifadə etməyə icazə var idi. A zərbaycan XKS-n in 1921-c i il 5 avqust tarixli dekret inə müvafıq olaraq, respublikanın XTġ gəlirli olmayan, dayanmıĢ kiçik və kustar müəssisələrdən yaxa qurtarmaq imkanı Yüklə 5,21 Mb. Dostları ilə paylaş:
|