133
Qurultayın may ın 13-də keçirilən iclasında V.I. Lenin in 192l-ci il
aprelin 14-də yazdığı "Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, Dağıstan və Dağlılar
respublikasındakı ko mmunist yoldaĢlara" məktubu nümayəndələrin xah iĢi ilə
Azərbaycan və rus dillərində elan edildi. V.Ġ.Lenin bu məktubda Qafqaz
ko mmunistlərinə sosializm quruculuğunda öz respublikaların ın xüsusiyyətini
nəzərə almağ ı partiyanın siyasətini bacarıqla həyata keçirməyi məsləhət görür
tövsiyə edirdi ki, onlar "RSFSR-in vəziyyəti və Ģəraitindən fərqli olaraq, öz
vəziyyətlərinin və öz respublikalarının xüsusiyyətini baĢa düĢsünlər, bizim
taktikamızı eyni ilə təqlid etmək lazım deyil, konkret Ģəraitin mü xtəlifliyinə
uyğun olaraq onu düĢünülmüĢ surətdə dəyiĢdirmək lazım gəld iyini baĢa
düĢsünlər"
28
.
Qurultay Len inin məktubunun surətini bütün qəzalara göndərməy i
qərara aldı29. Ancaq təəssüf ki, bu məsləhətlər sosializm quruculuğu
praktikasında tam Ģəkildə nəzərə alın madı və ardıcıl həyata keçirilmədi.
Lenin partiyasının konsepsiyasına və müsəlman dünyasına münasibətdə
Azərbaycanın rolu və yeri barədə siyasətinə aydınlıq gətirmək üçün Q.K.
Orconikid zenin RKP MK və RSFSR MĠK adından qurultaya təbriki diqqəti cəlb
edir. O, Azərbaycanın ġərqin tarixində sovet respublikası bünövrəsinin
qoyulduğu yeganə müsəlman ölkəsi o lduğunu vurğulayaraq demiĢdi:
"Azərbaycan burada, ġərqdə nümunəvi sovet respublikası o lmalıd ır. A zərbaycan
ġərqdə dünya inqilabın ın bayraqdarı olmalıd ır. A zərbaycan bütün ġə rqi öz
Ģəfəqləri ilə iĢıqlandıran, onun gözünü açan və inandıran yanar məĢəl
olmalıdır"
29
.
Tarixin gediĢi isə göstərdi ki, bu o vaxtın "inqilabi eyforiyasından"
baĢqa bir Ģey deyildi. Elə həmin vaxt qurultay Azərbaycan SSR əməkçiləri
adından yekdilliklə "ġərq in bütün fəhlə və kəndllərinə" xüsusi müraciətnamə
qəbul etmiĢdi
30
.
RSFSR-in Zaqafqaziya respublika larındakı səlahiyyətli nümayəndəsi
Q.V. Leqran, Gürcüstan SSR höku məti adından M.D.OraxelaĢvili Birinci
Ümu mazərbaycan Sovetlər qurultayının təbrik nitqi ilə salamladılar. Bir sıra
xarici təĢkilatların və ġərqdə Təbliğ və Fəaliyyət ġurasının nümayəndələri də
təbrik sözü ilə çıxıĢ etdilər . N.Nərimanov öz məru zəsində respublikanın daxili
və beynəlxalq vəziyyətini səciyyələndirdi. O, ərzaq məsələsi, iqtisadi məsələ
konsepssiyalar, xarici ticarət problemləri barədə də danıĢdı. Qurultay "bütün
fəhlə-kəndli höku mətin in siyasətini və uğurların ı" bəyəndi
31
.
D.Hüseynov Azərbaycan sovet hökumətinin xarici siyasətinin əsas
mah iyyətini ifadə edərək, demiĢdi: " Biz inqilab uğrunda, Sovet Rusiyası
uğrunda, Kommun ist Ġnternasionalı uğrunda hərəkət edirik və Antantaya və hər
cür imperialistlərə amansız mübarizə elan edirik"
31a
. Göründüyü kimi,
134
Azərbaycan SSR də Sovet Rusiyası və Komintern ilə birlikdə "dünya inqilabı"
uğrunda "qətiyyətlə mübarizə" aparmağa hazır olduğunu bəyan edirdi.
Qurultay 16 qəzan ın nümayəndələrin in məruzələri üzrə qəzalarda sovet,
təsərrüfat və mədəni quruculuğu geniĢləndirməyə yönəldilmiĢ qətnamə qəbul
etdi.
D.X.Bünyadzadənin məru zəsi üzrə qurultay Azərbaycanda xalq
maarifinin inkiĢafı üçün vacib olan qərar qəbul etdi. Qərarda məktəblərin maddi-
texn iki bazasının yaradılması vəzifəsi xüsusi vurğulanmıĢdı.
Azərbaycan SSR-in ilk Konstitusiyasının qəbul edilməsi qurultayın
iĢində əhəmiyyətli yer tutmuĢdu. Konstitusiyanın layihəsi AKP MK-n in 1921-ci
il may ın 11-də açılan plenu munda müzakirə olunarkən SA.Dan ielyan (Sarkis)
sovetlər qurultayına nümayəndəlik no minasını - hər 5000 kəndlidən və hər 1000
nəfər fəhlədən 1 deputat göndərilməsini müəyyən edən maddənin əleyhinə çıxdı,
hər 5000 kəndlidən və hər 500 fəhlədən 1 deputat göndərilməsi təklifini irəli
sürdü. Plenum ü zvlərin in əksəriyyəti (H.H.Su ltanov, S.M.Əfəndiyev,
M.H.Hacıycv, D.X.Bünyadzadə, N.N.Nərimanov və b.) onun təklifini rədd etdi
və Konstitusiyanın həmin maddəsinin heç bir dəyiĢiklik o lunmadan
saxlan masına tərəfdar çıxd ı.
Əslində bu təkliflərin arxasında Azərbaycan kəndlilərinə, Azərbaycanda
fəhlə-kəndli hakimiyyətinin ali orqanında onların təmsil olun masına münasibət
məsələsi dayanırdı. Ona görə də bu təkliflərlə əlaqədar dəfələrlə qızğ ın
mü zakirələr getdi. Mayın 14-də AKP MK-n ın plenumunda məsələ yenidən
mü zakirə olundu və onun həllinin A zərbaycan MĠK-ə verilməsi barədə
M.D.Hüseynovun təklifi qəbul edildi
32
.
Sarkisin və onun tərəfdarlarının təklifi fitnəkar xarakter daĢıyırdı və
mah iyyətcə Azərbaycanın əleyhinə çevrilmiĢdi. Çünki qəzalarda əhalinin
əksəriyyətini azərbaycanlılar təĢkil edird i, qanunvericilik orqanlarında onların
nümayəndələrin in fəhlə sinfin in nü mayəndələri ilə ağlabatan tarazlığın ı təmin
etməklə kəndliləri sovet dövləti quruculuğuna geniĢ cəlb etmək lazım idi. Ona
görə də kəskin mü zakirələrdən sonra həmin təklif rədd olundu.
Birinci Ümu mazərbaycan Sovetlər qurultayı 1921-ci il may ın 19-da
Azərbaycan SSR-in ilk Konstitusiyasını (Əsas qanununu) təsdiq etdi.
Fəhlələrdən nümayəndəlik norması respublikan ın dövlət idarəçiliyində fəhlə
sinfinin rəhbər rolunu təmin etməli idi. Əgər qəza sovetlər qurultayları
respublika sovetlər qurultayına 5 min seçicidən bir deputat göndərirdisə, Ģəhər
sovetləri min seçicidən bir deputat göndərirdi. Qə za sovetlər qurultaylarına 500
seçicidən bir deputat, Ģəhər sovetlərinə isə 100 seçicidən 1 deputat seçilirdi.
Mahiyyətcə Azərbaycan SSR-in ilk Konstitusiyası müstəqil, suveren
dövlətin Əsas qanunu deyildi. Onun baĢlıca prinsipial müddəaları RSFSR-in