11
•
Sinonimlər fikri daha dəqiq ifadə etməkdə mühüm rol oynayır, sözləri
yersiz təkrar etməyin qarşısını alır.
•
Sinonimlik
özünü daha çox isim, sifət və fellərdə göstərir.
Sinonimlərdən, əsasən, bədii üslubda istifadə olunur.
Eyniköklü sözlər sinonim ola bilmir: bivəfa-vəfasız
Mənaca bir-birinin əksi olan sözlərə antonimlər deyilir;
Məs.: alçaq-hündür, sülh-
müharibə, oyanır-yatır, çalışqan-tənbəl, müxtəsər-geniş, nağd-nisyə.
•
Kökü eyni olan sözlər antonim sayılmır: dadlı-dadsız
•
İnkarda olan fellər antonim deyil: getmək-getməmək
•
Antonimlərdən, əsasən bədii üslubda istifadə olunur.
•
Antonimlər həmişə eyni nitq hissəsinə aid olur.
Sual 15- CAVAB
Əsl Azərbaycan sözlərinin alınma sözlərdən fərqləndirən xüsusiyyətlər
hansılardır? Arxaizim və neologizimlər haqqında məlumat verin
Əsl Azərbaycan sözlərinin alınma sözlərdən fərqləndirən xüsusiyyətlər aşağdakilardır:
1.
Vurğusunun son hecaya düşməsi; yazıçı', ata' (ba'yaq, dü'nən, sa'nki, ya'lnız və s.
sözlər istisnadır).
2.
Ahəng qanununa tabe olması: ana, nənə, oğul, qarın (işıq, ilğım, elat, islanmaq,
quşüzümü və s. sözlər istisnadır).
3.
Sözün əvvəlində iki samitin yanaşı işlənməməsi: plan, şkaf. Bu sözlər Avropa
mənşəlidir.
4.
Sözdə iki saitin yanaşı işlənməməsi: ailə, saat, səadət, camaat, təbii.
5.
Sözün r, z, f hərfı ilə başlanmaması: razı, rəfiqə, rabitə, radio. İstisna: zoğ,
zoğal
6.
Saitin uzun təbffüz olunmaması: bəzi, bəzən, alim, arif, kamil, nazir, Sabir.
İstisna: dovğa [do:ğa], qovurma-[qo:urma], ovuşdurmaq- [o:uşdurmax]
7.
Fleksiyaya uğramaması. Fleksiyaya uğrayan sözlər ərəb mənşəlidir: şəkil-təşkil-
mütəşəkkil; elm-alim-üləma;
nəsr-nasir-mənsur; nəzm-nizam-Nizami-Nazim-
mənzum, tərəf-ətraf; eşq-aşiq-məşuq-məşuqə və s. İstisna: (bunlar türk
mənşəlidir) alçaq-alçal, sarı-saral,
kiçik-kiçil, uzun-uzat, dağıt-dağıl-dağınıq.
8.
Sonu
-at
2
(cəm şəkilçisidir) şəkilçisi ilə bitən sözlər alınmadır; bu sözlər ərəb
mənşəlidir: məlumat, həqiqət, hökumət, təbliğat, hesabat. İstisna: gedişat, elat
türk mənşəlidir.
9. Ön şəkilçili sözlər alınmadır: bivəfa, laməkan,
namünasib, baməzə, anormal.
İstisna: nadinc, nakişi, natəmiz milli sözlərdir.
10. Daxilində təkrar olunan qoşasamitli sözlərin bəzisi alınmadır: mədəniyyət,
əvvəl, molla, qüvvə, təəccüb, professor, rejissor və s. İstisna: əlli, yeddi (bu cür bütün
saylar)
12
11. Sonu eynicinsli qoşa samitlə bitən təkhecalı sözlər alınmadır: xətt, sırr, hədd, hiss,
tibb və s.
12. Tərkibində j səsi olan sözlər alınmadır: janr, jurnal, jalə, müjdə, bioloji və s.
Qeyd:
Azərbaycan
dilində söz əvvəlində
ı
saiti işlənmir. Vaxtilə işıq, ilıq, ildırım
sözləri yı ilə başlamışdır. Sonralar
ı
səsi i-yə keçdiyi üçün bu cür ana dili
sözlərimizdə ahəng qanunu pozulmuşdur. Bugünkü ildırım,
ilan sözləri əvvəl
yıldırım, yılan kimi işlənmişdir.
13 Azərbaycan dilində söz sonunda
o, ö, e
saitləri gəlməz.
14. Azərbaycan dilində
o, ö, e
saitləri ilə şəkilçilər işlənməz
(-lov, -sov,-ey
istisnadır).
15. mə, mo, mö, mü, qü, tə hecaları ilə başlayan sözlər, adətən, alınma olur. Mömin,
məşhur, motor, mübariz, qüssə, mükalimə, müalicə, müasir və s. Azərbaycan
dilinə ərəb,
fars, rus və rus
dili
vasitəsilə Avropa dillərindən sözlər keçmişdir.
16.
Sözün h hərfi ilə bitməməsi: Allah, şah, günah və s.
17.
Sözdə "ənc", əng" parçaları olarsa, alınmadır: qəşəng, pəncərə, fışəng və s.
Dostları ilə paylaş: 
