Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti nəzdində Qida Sənayesi Kolleci (tədris müəssisəsinin adı) Təsdiq edirəm: Tədris işləri üzrə direktor müavini : Əfəndiyev T. (imza, soyadı, adı) “14” fevral 2023 –cü IL Fənn sillabusu

Mühazirə-1. İnsan ekologiyasının predmeti, məqsədi və vəzifələri.
İnsan ekosistemləri. İnsan ekologiyasının aksiomları.

İnsanYer üzərindəcanlıorqanizmlərin inkişafının ənyüksək pilləsi sayılır.

İ.T.Frolova(1985)görə«İnsantəbii-tarixiproseslərinsubyekti,Yerüzərindəmaddivəmənəvimədəniyyətininkişafı,digərhəyatiformalarlagenetikbağlıolub,lakinonlardanəməkalətləriistehsaletməkqabiliyyəti,aydınnitqi,aktivyaradıcılığı vəəxlaqişüuru iləfərqlənən biososialcanlı varlıqdır».
İnsanhəyatınınvahidsistemlişəraitlətəyinolunmasıonunbiososialtəbiətiniəksetdirir.Burahəmbioloji,həmdəsosialelementlərdaxildir.Bu,insanıntəkbiolojideyil,həmdəsosialadaptasiyaolunmasınıtələbedir.İnsantəbiətinin bu sahəsisosial fənnlərin böyükqrupu tərəfindən öyrənilir.
İnsanın bioloji adaptasiyası heyvanat aləmindən olduqca fərqlidir. Belə ki,sosial faktorun artması zamanı o,həmbioloji,həmdəsosialfunksiyasınısaxlamağacəhdgöstərir.Buvəziyyətböyükekolojiəhəmiyyətdaşıyaraq,«insan» məvhumununmüəyyən edilməsindəekolojibaxımdanyanaşmağı əksetdirir.
İnsan–heyvanat aləminin bir növü olub, mürəkkəb sosial təşkili və əmək fəaliyyətinə malik olmaqla, orqanizmin bioloji, o cümlədən etoloji (ilkinvərdişləri) xassələrini xeyli dərəcədə «aradangötürür»(aznəzərəçarpacaqdərəcəyəendirir )
Bütün digər növlər kimi insan da mühitdən asılı olduğukimi, özü də mühitə təsir göstərir. Heyvandan fərqli olaraq insan zehni inkişafa (intellektə) malikdir. Onun intellekti mühüm faktor sayılan qida məhsullarının çatışmazlığını kənd təsərrüfatı–maldarlıq və əkinçilik dən istifadə etməklə tənzimləməkdir. Bu, təxminən 10 min il əvvəl baş vermişdir. İnsanözününmüstəqil (xüsusi)ekoloji sistemini qurmağa başladı.
İnsanın düşüncə qabiliyyəti, lazımiəməkalətləriniyaratması müvəqqətidəolsa,adiabiotikvəbiotikfaktorlarıntəsirininqarşısınıalmaqdaonaköməklikgöstərdi.B.Nebelqeydedirki,butəsirlərinqarşısınınalınmasındainsanaşağıdakılaranailolmuşdur:

1. 
   Bolərzaq məhsulu əldəetmək;
   
2. 
   Suanbarlarıyaradaraq,onunsuyunuyaşayış məntəqələrinəvətarlalara çıxarmaq;
   
3. 
   Yırtıcıvəbirsıra xəstəliktörədənorqanizmlərəqarşıvasitələr yaratmaq;
   
4. 
   Yaşayışyeri tikməkləonuözistəyinəuyğun qızdırmaq vəyasoyutmaq üsullarını öyrənmək;
   
5. 
   Digərnövlərlərəqibmübarizəsindəqalib çıxmaq.
   

İnsanlimititəyinedilmiş(həddiniaşmış)faktorlarıntəsirininqarşısınıalmağıöyrənsədə,ona100%qalibgəlməyəqadirdeyildir.Y.Odum(1975)qeydedirki,insanözmənzilini,özişyerinikondensionerləşmişhavailətəchizedəbilər,lakinözününiqlimdənasılıolmadığınızənnedəbilməz,əkshaldakondensionerləşdirilmişhava ilə tarlalarını, ev heyvanlarını və s.-ni dəkondensionerləşmiş hava ilətəchiz edə bilərdi.Deməli, insan hələdəiqlimhadisələrindən –istivəsoyuqdan, quraqlıqvə yağışdanvədigər hadisələrdən asılı olaraqqalır.
Beləliklə,insansosialvarlıqolsada,əslindətəbiəthəmişəonunvarlıqfaktoruolaraqqalacaqvəinsanıəhatəedənmühitinayrılmazhissəsinitəşkiledəcəkdir.Burahəmçinininsanınyaratdığısünimühitvəictimaiəlaqələrdədaxildir.Süniməskunlaşmamühitidəinsanatəsirgöstərir,yaxudburadaəksəlaqəyaranır,buəlaqəinsanpopulyasiyalarında baş verən həmbioloji,həmdə sosial proseslərətəsir edir.
Ekologiyanıntarixikökləriçoxqədimdövrlərəgedibçıxır.Canlıorqanizmlərinhəyatı,onlarınxaricimühitdən–onuəhatəedənüzvivəqeyri-üzvimühitdənasılıolması,heyvanvəbitkilərinyayılmasıxarakterihaqqındaməlumatlarahələeramızdanəvvəlkidövrlərdərastgəlinir.HələAristotel(e.ə.384-322),BöyükPliney(23-79e.ə),R.Boykonun(1627-1691)əsərlərindəyaşayışmühitininorqanizmlərinhəyatındaəhəmiyyətivəonlarınmüəyyənyaşayışyerindəməskunlaşmasıməsələlərinətoxunulur.
AntikfilosofAristotel(384-322e.ə)500-dənartıqonaməlumolanheyvannövünütəsviretmiş,onlarındavranışlarıhaqqında(məs.balıqlarınmiqrasiyasıvəqışyuxusu,quşlarınköçməsi,heyvanlarınqurucufəaliyyətindən,ququşununparazitizmindən,mürəkkəbböcəyininözünümühafizəüsulundan)yazmışdır.Aristotelinşagirdi,«botanikanınatası»sayılanTeofrastEreziyski(371-280e.ə)müxtəlifşəraitlərdəbitkilərinxüsusiyyətləri,onlarınformavəxüsusiyyətlərinintorpaq vəiqlimdən asılılığıhaqqındaməlumatlar vermişdir.
İntibahepoxasında,yeniölkələrinmüstəmləkəçiliyidövründəböyükcoğrafikəşflərvəsistematikanıninkişafıbaşladı.Bitkivəheyvanlarıntəsviri,onlarınxaricivədaxiliquruluşu,formamüxtəlifliyiilkinkişafmərhələsindəbiolojielminbaşlıcaməzmunuidi.İlksistematiklərdənA.Sezalpin(1519-1603),D.Rey(1623-1705),J.Turnefor(1656-1708)vəbaşqalarıbitkilərinbitməvəyabecərməşəraitindənasılıolmasınıgöstərmişlər.


İnsanvəekosistemlər
İnsantəbiiətrafmühitdəhəyatuğrundakonkretmübarizədəözününsüniantropogenekosistemləriniyaradır.Təxminən on min il əvvəl o, təbiətin sovqatlarını toplayan «adi» konsumentlikdən əl çəkib, bilavasitəözəməkfəaliyyətiiləkəndtəsərrüfatı(bitkiçilik,heyvandarlıq)yaradaraqbusovqatlarıözüəldəetməyəbaşladı.Kəndtəsərrüfatımodelinəyiyələnərəkinsantəxminən200iləvvəlsənayeinqilabınayaxınlaşdı.Müasirmərhələdəo,daimartantələbatınıödəməküçüntəbiiekosistemləridəiyşməyəvəözüistəməsədə,həttaonudağıtmaqməcburiyyətindəqaldı.
Enerji–həmtəbii,həmdəantropogenekosistemlərinəzəldövrlərdənhərəkətvericiqüvvəsiolmuşdur.Busistemlərinenergetikresurslarıhəmtükənməz–Günəş,külək,qabarma,həmdətükənən–yanacaq-energetik(daşkömür,neft,qazvəb.)olabilər.Yanacaqdanistifadəedərəkinsansisteməenerjiəlavəedəbilərvə ya həttaonuenerjiilətəminedəbilər.Mövcudekosistemləringöstərilənenergetikxüsusiyyətlərinəəsaslanıb,Y.Odum(1986)onların təsnifatınıtəklif edərək,dörd «fundamentalekosistem»tipiayırır:

1. 
   Günəşləhərəkətəgətiriləntəbiiekosistemlər;
   
2. 
   Günəşləhərəkətəgətirilənvədigərtəbiimənbələrləyardımolunanekosistemlər;
   
3. 
   Günəşləhərəkətəgətirilənvəinsantərəfindənyardımolunan ekosistemlər;
   
4. 
   Yanacaqla(yeraltı qazıntılar,üzvivəyanüvə) hərəkətəgətirilənlər.
   

Butəsnifatprinsipcəbiomtəsnifatındanfərqlənibmühitinxassələrinəəsaslandığındanekosisteminstruktu-runaəsaslanır.Bununlabelə,butəsnifatbiomtəsnifatınıtamamlayır.1-civə2-citipləritəbiiekosistemlərə,3-cüvə4-cü tipləri isəantropogenekosistemlərə aid etmək lazımdır.
Birinciekosistemtipinəokeanlar,yüksəkdağlıqmeşələriaidolubYerPlanetindəhəyatıntəminolunmasınınəsası hesabedilir(enerjiaxınıortahesabla ildə0,2kkal/sm²).
İkinciekosistemtipinədənizlərinestuariləri,çayekosistemləri,«yağışlı»meşələraiddir.Onlarqabarmadalğalarının,axınlarınvəküləyinenerjisiilədəqidalanırlar(yararlanırlar).Enerjiaxınıortahesablaildə2kkal/sm²təşkil edir.
Birincitipekosistemlərfaunavəfloranınyüksəksıxlığınısaxlamağaqabilolmasalarda,onlarolduqcaböyüksahətutur.YalnızokeanlarYerkürəsinin70%ərazisinizəbtedir.OnlartərəfindənyalnızGünəşinenen-jisihərəkətəgətirilirvəPlanetdəhəyatıntəminat şəraitinistabilləşdirici vəsaxlayıcısınınəsası sayılır.
İkincitipəaidolanekosistemləryüksəktəbiiməhsuldarlığamalikdir,çünkiburadayaşayanorqanizmlər(məsələnestuarilərdə)qabarmavəaxınların,yağışlımeşələrdəisəküləkvəyağışınəlavəenerjisindənistifadəetməyəuyğunlaşmışlar.Busistemlərin«istehsaletdiyi»ilkinbiokütləonlarınözlərinisaxlamaqlarınaçatmaqlayanaşı,bu məhsulunbirhissəsi digər sistemlərəaparılır,yaxudtoplanır.
Beləliklə,təbiiekosistemlərinsantərəfindənheçbirqayğıgöstərilmədənvəxərcçəkilmədənözhəyatqabiliyyətinisaxlayırvəinkişafedir.Bununlabelə,buekosistemlərdəxeylimiqdardaqidaməhsullarıvədigərmateriallaryaranır,buisəinsanınözününhəyatıüçünzəruridir.Ənbaşlıcasıisə,məhzburadahavanınböyükhəcmitəmizlənir, dövranaşirin su qayıdır, iqlimformalaşırvəs.