Azərbaycan dünya əDƏbiyyatinda beynəlxalq Simpoziumun materialları
Yüklə 9,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları
582 Deyilənlərə görə bir zamanlar ora tam quru ərazi imiş. Onun üzərində daş döşən- miş qədim yol izləri var idi ki, bu yol dənizin ortasından Bakıya tərəf uzanır və sonra dənizin şərq sahilindən çıxırdı. Kapitanın dediyinə görə o daş döşəmə üzə- rində bir zamanlar oradan keçən atarabalarının izləri hələ də açıq-aşkar görün- məkdədir”.(16; s. 263) İngiltərəli Ser Persi Sayks isə öz səyahətnaməsındə Bakını belə təsvir edir. “İranın digər yerləri kimi Bakı ətrafında da ağac az görünür. Bu şəhərin bir neçə metrliyində yerləşən neft quyuları, Balaxanı adlı yerdə yanan ərazinin görüntüsü insanı heyrətə gətirir.(10; s. 9) Adı gedən səyahətnamələrdə həmçinin suyun altında xarabalıqları qalan bir q əsr, Bayıl qalası haqqında söhbət gedir. Bu günlərədək qalıqları muzeylərdə saxlanılan Bayıl daşları keçmişdə dənizdə olan bir qala kompleksinin qalıqlarıdır. Qala mənbələrdə müxtəlif adlarla (“Sualtı şəhər”, “Bayıl daşları”, “Səbayıl qalası”, “Karvansara” , “Xanəgah”, “Kömrükxana” və s.) anılsa da elmi ədəbiyyatda daha çox “Bayıl qəsri” adı ilə tanınır. Bayıl qəsrinin tikintisi siyasi-hərbi baxımdan çox qarşıq bir çağda – monqol yürüşləri bütün Yaxın Şərqi lərzəyə gətirdiyi vaxtda (1234-1235 - ci illərdə) başa çatmışdr. Ancaq sahilə yaxın adada tikilən bu möhtəşəm qəsrin ömrü çox qısa olmuşdur. Alimlərin fikrincə, qala 1306 – cı ildə baş verən güclü zəlzələ nəticə- sində dənizə batmışdır.(9; s. 161) Ernest Ursel öz səyahətnaməsində Xəzər dənizində gəmi ilə səfəri zamanı həmin qəsri belə təsvir edir: “Gəminin kapitanı bizə deyirdi ki, bu bölgədə dənizin altında sulara qərq olmuş bir şəhər var. Həqiqətən də dəniz sakit olduğundan onun küçə və evləri görünürdü. Bu su altındakı şəhəri ruslar “Çortvıy qorod” ya “şeytan şəhəri”, yerli camaat isə “Yunanların şəhəri” adlandırırlar.(15; s. 5) Ernest habelə Bakı yaxınlığında çoxlu sayda kiçik adaların olduğunu və gəmi səfərlərinin bu adalara görə gecikdiyini də yazır. Bakı şəhəri haqqında daha geniş məlumatı almanyalı Henrix Brukeş verir. O, yazır: “Əhalisinin əksəriyyəti müsəlman olan qədim Bakı şəhərinə, xristian köçkünlər gəldiyi üçün müsəlmanlar tədricən yeni tikilmiş məhəllələrə köçdülər. Bu evlər Avropa üsulu ilə tikilmişdir və dənizin sahilində bu gün camaatın gəzinti yeri olan bir park da vardır. Bu şəhərdə islami dövürdən yadıgar qalan nümunələr, qədim “Bala hesar” ∗
binaların divarları zaman keçdikcə qaralmış və köhnəlmişdir. Şəhərin uzaqdan görünüşü yarıavropa və yarıasiyalıdır. Bir tərəfdə ağ, gözəl qapı-pəncərəsi olan yaraşıqlı binalr, digər tərəfdə isə üzərinə qara tüstünün çokdüyü, forması görünməyən binalar vardır. Ora Qara şəhərdir, xam və qəliz neftin təmizləndiyi və ağ neft halına gətirildiyi yerdir... Bakıda su qıtlığı var və suya qənaət edirlər. Misal üçün küçələrdə toz torpaqı yatırmaq üçün su əvəzinə, yerə neft səpir, beləliklə yer getdikcə bərkiyib, asfalta çevrilirdi. Amma bunun nəticəsində xüsusilə isti havalarda küçələrdən çox kəskin neft qoxusu gəliridi. Dükanlar, qəhvəxanalar və hamamlar İrandakı üsulla tikilib bəzədilmişdir”. (2; s. 37-38) Uzun əsrlərdən bəri burada yaşayan azəri türkləri yenə də Qafqada ən böyük
∗
AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları
583 xalqlardan biri kimi üstünlük və çoxluq təşkil edirdilər. Avropalı səyyahlar Azər- bay
can əhalisini tatar ∗ , türk, müsəlman və bəzən də iranlı adlandırırlar. Əhalinin müsəlman tatarlardan ibarət olduğu haqda səyyahların hər biri məlumat verir. Əvvllər Bakı şəhərinin əksər əhalisi tatarlar yəni azərbaycnalılar idi lakin sonradan ruslar və digər Qafqaz xalqları buraya köçüb gəldikləri üçün, əcnəbilər yerli xalqı müsəlman adlandırmağa başladılar. Henrixin dediyinə görə avropalı və rus hərbi və dövlət işçiləri yerli bakılılardan çəkinirdilər. Bakılılar həmişə silahlı gəzdikləri üçün bundan çəkinən ağıllı əcnəbilər pəncərənin öndündə dayanmaqdan belə qorxurdular. Hətta polislər də onlardan çəkinirdilər. Henrix əhalinin geyim tərizinin iranlıların geyim tərzi ilə çox fərqlənmədi- yini, kişilərin geyiminin qara rəngli dəri papaq, qara ya yaşıl qəba ∗ , uzun qolları dizə qədər çatan büzməli xalat, rus şalvarı, rəngli yun çorab və kiçik ayaqqabıdan ibarət olduğunu yazır. Henrixin dediyinə görə azərbaycanlılar Rusiya vətəndaşı olduqları üçün öz millətlərindən olub, İranda şah rejimi altında yaşayan xalqa nisbətən özlərindən daha çox razıdırlar. Ən çox ticarət, puldəyişmə, işçilik, yük daşıma və fayton sürməklə pul qazanırlar. Henrix habelə Bakı xalqının novruz bayramı, toy və digər ənənələrinin iranlıların ənənəsinə bənzərdiyi haqqında yazır: “Şənliklərdə pəhləvanlar güləşir, bəziləri qoç döyüşdürür və oğlan uşaqları rəqs paltarı geyinib rəqs edirlər. Bunların musiqi alətləri də irandakılarla eynidir. Bakıda yaşan gəlmə xalqlar bu şənliklərə tamaşaçı kimi qatılırlar”.(2; s. 38-39)
Əhalin müxtəlif əyləncə növlərindən biri də sakit gecələrdə dəniz kənarında od qalayıb onun suya düşən əksinə baxmaqdan zövq almaqdır.(10; s. 9) Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Azərbaycan əhalisi milliyətcə ən çox azəri türklərindən və digər kiçik xalqlardan təşkil olunmuşdur. Kiçik xalqların öz ana dilləri olsa da Azərbaycan dili hakim dil kimi istifadə olunurdu. Lakin böyük şəhərlər, xüsusilə də Bakıda yerli əhali rus, fars və türk dillərini də bilirdilər. Bunun ən başlıca səbəbi əhalinin milliyətcə türk olması ilə yanaşı Rusiya dövləti- nin tabeliyində yaşamaları və Rusiyadan əvvəl Qacar hakimiyyətinin tərkibində ol- maları idi. Bütün bunlara rəğmən Azərbaycan dili həmin dövürdə həmçinin geniş bir ərazidə istifadə olunur və çox əhəmiyyət daşıyırdı. Azərbaycan dilinin Qacar dövrü
ndə geniş ərazidə istifadə olunması haqda Ujen Uben yazır: “Qəzvindən şimala doğru hərəkət etdikcə fars dili öz yerini türk dilinə verir. Artıq azəri türkləri yaşayan məntəqələrə girdik və Təbriz, Yerevan, Tiflis və Bakıda əhali bu dildə danışırlar.(14; s. 34)
Hedin Sven də Bakıda qaldığı üçün türk dilini öyrəndiyi və bu dilin yayğın olduğu haqda geniş məlumat vermişdir. (12; s. 135) O dövür Azərbaycan əhalinin dini islam dini idi lakin Bakı şəhərinə müxtəlif səbəblərə görə gəlmiş xristianlar da var idi. 1893-1896 cı illərdə Məşhəddə konsul olmuş Ser Karls Yetenin dediyinə görə həmin vaxt Bakının təqribən 120000 əhalisi var idi və bunların əksəriyyətini müsəlmanlar təşkil edirdi.(16; s. 264) Avropalı və iranlıların səyahətnamələrinə istinadən şəhərdə çoxlu sayda
∗
Bəzi xalqlar azərbaycanlıları tatar adlandırırdı ∗
Kişilərə aid uzunqollu paltar. Yüklə 9,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|