Azərbaycan dünya əDƏbiyyatinda beynəlxalq Simpoziumun materialları
Yüklə 9,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- THE CITIES OF SHIRVAN IN THE “VOYAGE BOOKS” BY TRAVELERS WHO VISITED AZERBAIJAN IN THE FIFTEENTH CENTURY Summary
- Key words
- “TARİX-İ ALƏMARA-Yİ ABBASİ” ƏSƏRİNDƏ XVI ƏSR AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATI MƏSƏLƏLƏRİ Namiq Musalı
- Nizami Gəncəvi
- Xaqani Şirvani
AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları
522 THE CITIES OF SHIRVAN IN THE “VOYAGE BOOKS” BY TRAVELERS WHO VISITED AZERBAIJAN IN THE FIFTEENTH CENTURY Summary In the fifteenth century, the Shirvan region, one of the important areas of Azerbaijan from the geopolitical standpoint, was strengthening both from political and economic points of view. During this period the territory of Shirvan consisted of the main part of the state Shirvanshah’s encompassing the territories of Azerbaijan from the Kur River in the south-eastern direction. In this period, the oldest cities of Azerbaijan – Baku, Shamakhi, Darband, Shabran and Mahmudabad -- were considered the main political and trade centers. Both the foreign ambassadors and travelers and the local travelers / geography specialists who visited the region of Shirvan within the fifteenth century have provided information about these cities. The Venetian travelers visiting Azerbaijan in this period provided comprehensive information about the cities located in the Shirvan region (Baku, Darband, Mahmudabad, Shabran and Shamakhi) and their geographical position. The travelers / geographers: Giovanni Maria, Venetian Anonymous Trader, Iosafat Barbara, and Ambrazio Kontarini provided valuable information about the locals, their ethnic origin and connection with the Caspian Sea.
geographers, Baku, Shamakhi, Darband, Shabran and Mahmudabad AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları
523 “TARİX-İ ALƏMARA-Yİ ABBASİ” ƏSƏRİNDƏ XVI ƏSR AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATI MƏSƏLƏLƏRİ Namiq Musalı (AMEA / Azərbaycan)
İki tarixi əsərin müəllifi və bir rəsmi sənədlər toplusunun tərtibçisi olan görkəmli Azərbaycan tarixçisi İsgəndər bəy Münşi Türkman (1560/61-1634) Səfəvi hökmdarı I Şah Abbasın sarayında xidmət etmiş və dövlətin sənədləşmə işlərini həyata keçirən böyük münşilərdən biri olmuşdur. Onun “Tarix-i aləmara-yi Abbasi” (“Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi”) əsəri üç cilddən ibarətdir. Əsərin birinci cildi əsas etibarilə Səfəvi nəslinin əcdadlarının fəaliyyətini və ilk dörd Səfəvi şahının zamanını əhatə edir. Sonrakı iki cild isə I Şah Abbasın hakimiyyəti dövrünün (1587- 1629) hadisələrinə aiddir. Bu tarixi mənbənin ilk cildi AMEA-nın müxbir üzvü O.Əfəndiyev və bu sətirlərin müəllifi tərəfindən müştərək surətdə fars dilindən Azərbaycan türkcəsinə tərcümə edilərək nəşr olunmuşdur [Türkman 2009]. Tərcümə zamanı “Tarix-i aləmara-yi Abbasi”nin birinci cildinin İrəc Əfşar tərəfindən hazırlanmış Tehran nəşri ilə yanaşı, AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda mühafizə olunan S-129 və S-297 şifrəli iki ədəd tam və B-589 şifrəli bir ədəd natamam əlyazma nüsxəsindən də istifadə edilmişdir. Nəticədə, Tehran nəşrində yol verilmiş bir sıra təhriflər və yanlışlıqlar Bakı nüsxələrinin köməyi ilə aradan qaldırılmışdır. Əsərin bu cildində XVI əsr tariximizə dair bilgilərin verilməsi ilə yanaşı, o dövrün Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında da müəyyən məlumatlar yer almışdır. Hazırkı məqaləmizdə İsgəndər bəy Münşinin adı çəkilən əsərinin materialları əsasında Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri şərh ediləcəkdir. Bəri başdan xatırlatmaq istərdik ki, qızılbaş əmirlərindən Müseyib xan Təkəlünün, Şahqulu bəy Rumlunun və Krım şahzadəsi Qazı Gəray xanın hərəsinin 4 misra türkcə şeiri [Türkman 2009: 517,592] və Həzrət Əliyə aid edilən 6 misralıq ərəbcə şeir parçası [Türkman 2009: 488-489] istisna olmaqla, mənbənin birinci cildində əksini tapmış şeirlərin hamısı farscadır. Hazırladığımız kitabda olduğu kimi, məqaləmizdə də türkcə şeirlərin orijinal formasını, farsca şeirlərin isə tərcüməsini təqdim edəcəyik. “Tarix- i aləmara-yi Abbasi” Səfəvi tarixini araşdıran yerli və əcnəbi tədqi- q atçıların istinad etdikləri ən mühüm qaynaqlardan biridir. Azərbaycan tarixçisi Ə.Ə.Rəhmani hələ yarım əsr öncə bu əsərin Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi əhəmiyyəti haqqında bir monoqrafiya nəşr etdirmişdir [Raxmani 1960]. Eyni za- manda, bəzi ədəbiyyatşünas alimlərimiz də İsgəndər bəy Münşinin adı çəkilən əsərinə nəzər salmış, ondan bəhrələnmişlər. Məsələn, S.Mümtaz Şah İsmayıl Xə- tainin yaradıcılığına həsr etdiyi məqaləsində İsgəndər bəy Münşini “Kəşfüz-zünun” əsərini yazmış məşhur Osmanlı müəllifi Katib Çələbi ilə müqayisə etmiş və onu “azəri türklərinin Katib Çələbisi mənzələsində olan İsgəndər bəy Münşi” deyə səciyyələndirmişdir. Lakin bununla belə, S.Mümtaz İsgəndər bəyi Xətainin türkcə şeirlərindən nümunə vermədiyi üçün “öz milli ədəbiyyatına etinasızlıqda” ittiham etmişdir [Mümtaz 2006: 316]. Ə.Məmmədov və M.Qasımlı da Xətainin poezi- yasını araşdırarkən “Tarix-i aləmara-yi Abbasi”yə müraciət etmişlər [Məmmədov 1988: 42; Qasımlı 2002: 12]. Q.Kəndli və M.Muradova isə Sadıq bəy Əfşarın həyat AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları
524 və yaradıcılığına həsr etdikləri tədqiqatlarında həmin əsərdən faydalanmışlar [Kəndli 1964: 220-224,227-228,231-232; Muradova 1999: 25,38,55,56]. İsgəndər bəy Münşi poeziya həvəskarı olmuş, orta əsr Şərq salnaməçiliyinin ənənələrinə uyğun olaraq, öz tarixi əsərində arabir şeir parçalarına yer vermişdir. Tarixçinin özünün də şairlik qabiliyyəti olmuş və bəzi beytlərini əsərinə daxil etmişdir [Raxmani 1960: 7]. Müəllif xüsusən də dahi Azərbaycan şairi Nizami
vətləndirmək üçün onun hikmətli beytlərinə müraciət edir. Səfəvi tarixçisi, Nizamini “gəncəli arif” (“arif-i Gəncəvi”) kimi xarakterizə etmiş, onu “ariflərin seçkini olan adlı-sanlı söz ustadı Şeyx Nizami” adlandırmış və şairə Allahdan rəh- mət diləmişdir [Türkman 2009: 28,318]. Salnaməçi hələ öz kitabının müqəddimə- sində əsərin yazılmasının tarixçəsindən bəhs edərkən Nizami Gəncəvinin aşağıdakı beytlərini xatırlatmışdır: “ Sənin belə dəyərli incin olduğu halda, İnci bəyənənə ehtiyacın olacaq. Dəyərli sərvətin vardır, lakin, Bir kəs onu istəməsə, onun sənə nə faydası?!” [Türkman 2009: 28]. Özünün etiraf etdiyi kimi, Nizaminin “Xəmsə”si və Firdovsinin “Şahna- mə”si İsgəndər bəy Münşi üçün ilham mənbəyi olmuşdur: “ Hökmdarları vəsf edən Firdovsi, Adlı-sanlılar kimi məşhur oldu. Əgər Nizami “Xəmsə”ni yazmasaydı, Onun adını heç yerdə heç kim xatırlamazdı” [Türkman 2009: 31]. Salnaməçi öz əsərinin şairlərdən söz açan fəslini məhz Nizaminin bir beyti ilə başlamışdır: “Ulu Tanrı insanlardan cərgələr qurdu, Peyğəmbərlərin ardınca şairlər durdu” [Türkman 2009: 318,371]. Müəllif öz dövrünün məşhur alimlərindən olan və İşraq təxəllüsü ilə şeirlər yazan Mir Məhəmməd Bağır Damaddan bəhs edərkən onun Nizami irsinin təsiri ilə poema qələmə aldığını göstərmişdir: “Doğru deyən dili ilə şeirlər söyləyir. Tə- xəllüsü “İşraq”dır. Qəzəllər, qəsidələr və məsnəvilər yazmış, xüsusilə də Şeyx Ni- zaminin “ Məxzənül-əsrar” (“Sirlər xəzinəsi”) əsərinə nəzirə olaraq, özündə məna- lar dənizini əks etdirən məsnəvi ərsəyə gətirmiş, söz ustadlığı ilə məşğul olmuşdur” [Türkman 2009: 318] . İsgəndər bəyin bu məlumatı vəfatından yüz illər keçdikdən sonra da Nizami Gəncəvinin Şərq xalqlarının poeziyasına qüvvətli təsirini nümayiş etdirir. Nizaminin “Sirlər xəzinəsi” əsərinə təkcə fars dilində 40-dan çox nəzirə yazıldığı məlumdur [Aliyev 1991: 128]. Yəqin ki, İşraqın nəzirəsi də bu əsərlərdən biridir. Salnaməçinin söz etdiyi əski şairlərimizdən bir digəri də Xaqani Şirvanidir. Müəllif Şirvanşahların şəcərəsini sadalayarkən III Mənuçöhrün (hakimiyyəti: 1120- 1160) “Xaqan ləqəbi ilə məşhur olduğunu” bildirir və əlavə edir: “Xaqani onun məddahı olmuş və buna görə də Xaqani təxəllüsü götürmüşdür” [Türkman 2009: 183]. Lakin burada İsgəndər bəyin Xaqanini sadəcə “məddah şair” kimi qiy- m ətləndirməsi ilə razılaşmaq mümkün deyildir. Çünki Xaqaninin poeziyası təkcə hökmdar mədhiyyələrindən ibarət deyildir və burada ictimai problemlərin qa- bardılması və zəmanədən şikayət kimi motivləri özündə təzahür etdirən çoxsaylı nümu nələr də vardır [Xaqani 1987: 10-11,17,20]. Yüklə 9,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|