Azərbaycan elmlər akademiyasi arxeologiya və etnoqrafiya institutu
Yüklə 1,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Həvəngdəstə.
17
Arxeoloji qazıntılar nəticəsində tapılan istər gil, istərsə də metal çıraqlarda yanacağın hansı növündən istifadə edilməsi maraqlıdır. Bu cəhətdən Bakıda neft emal edilməsi haqqında ərəb mənbələrinin məlumatı diqqəti cəlb edir. Tarixi mənbələrin məlumatına görə hələ X əsrdə Bakıda neft çıxarılırmış 77 . Məhz bu fakt həmin dövrdə çıraqlarda yanacaq kimi yalnız neftdən istifadə edildiyini göstərir. Etnoqrafik məlumatlara görə neftlə yanan lüləli çıraqlardan son zamanlara qədər geniş istifadə edilmişdir ki, bu da «qara çırağ»ın xalqın məişətində uzun əsrlər mühüm rol oynadığını göstərir.
şamdan aşkar edilmişdir 78 (VI tablo, 3). Bu arxeoloji tapıntı həmin dövrdə metal çıraqlarla yanaşı şamdandan da istifadə olunduğunu göstərir. Şamdan mis təbəqədən döymə üsulu ilə düzəldilmişdir. Onun ümumi hündürlüyü 25 sm-dir. Bu şamdanın gövdəsi dairəvi formanı xatırladır. Oturacaqla gövdə arasındakı sahə isə xaricə doğru qabarıq düzəldilmişdir. Onun oturacağının altı dalğavarıdır. Şamdanın 10 sm uzunluğunda olan borusunun en kəsiyi dairəvidir. Borunun ağzının kənarları yana doğru qatlanmışdır. Onun gövdəyə yaxın hissəsindəki qabarıq çıxıntı dilimli şəkildədir. Xarici görünüşü etibarilə çox gözəl hazırlanmış bu şamdan orijinal quruluşa malikdir. Maddi mədəniyyət qalıqlarına əsasən şamdan XII—XIII əsrin əvvəllərinə aid edilir 79 .
borusunun uzunluğunu və içərisinin boşluğunu, həmçinin xüsusi quruluşa malik olması kimi cəhətlərini əsas götürərək bu alətin şamdan olmasını inkar edir 80 .
tapıntılar da təsdiq edir. Belə şamdanlardan üç ədədi Türkmənistanın Şexr-İslam orta əsr şəhərindən tapılmışdır 81 . XII—XIV əsrlərə aid edilən bu şamdan 32 sm hündürlüyündədir. O, yalnız borusunun girintili- çıxıntılı və oturacağının üçayaqlı düzəldilməsinə görə Bakı şamdanından fərqlənir. Tədqiqatçı Y. Ataqarrıyev XII—XIV əsrlərdə belə şamdanların Orta Asiyada geniş yayıldığını qeyd edir. Formaca bunlara oxşar olub, X— XIII əsrlərə aid edilən bir mis şamdan Ani qazıntılarından da tapılmışdır 82 . Göründüyü kimi, eyni dövrə aid arxeoloji qazıntılardan aşkar edilən analoji materiallar da Bakıdan tapılan bu əşyanın həqiqətən şamdan olduğunu bir daha təsdiq edir. Ərsin. İçərişəhərdəki arxeoloji qazıntılar zamanı üç ədəd ərsin aşkar edilmişdir. Dəmirdən düzəldilmiş bu alətlərin hər üçünün dəstəyi qırılmışdır. Onlardan biri təndirin içərisindən tapılmışdır (VII tablo, 1). Ərsinin 1,5 sm uzunluğunda qalmış qulpunun en kəsiyi lentvarıdır. Tiyəsinin eni isə 5,5 sm-dir. Tapılma şəraiti onun təndir ərsini olduğunu göstərir. Təndir ərsinlərinin isə qulpu uzun olur. İlk orta əsrlərə aid Mingəçevirdən bütöv tapılan ərsinin uzunluğu 63 sm-dir. Bu ərsinin bir başı qarmaqlıdır. Ərsinin tiyəsinin eni 5,5 sm-dir 83 . Böyük ərsin Beyləqan qazıntıları zamanı da tapılmışdır 84 . Onun bir tərəfi qırılmışdır. Qalığının uzunluğu 31 sm-dir. Etnoqrafik məlumatlara görə təndir ərsininin dəstəyinin uzunluğu 70—80 sm olur 85 . Belə ərsinlərdən bəzisinin bir başı qarmaqlı düzəldilir. Bəzən isə ərsin ayrı, qarmaq da ayrı hazırlanır. Bu cür ərsin təndirdən çörəyi qazıb çıxarmaq və təndirin divarlarındakı qalıqları təmizləmək üçün işlədildiyinə görə təndir ərsini adlanır. Digər iki ədəd ərsinin tiyəsi də əvvəlkinə oxşayır (VII tablo, 2, 3). Onların həm qulpu qırılmış, həm də güclü korroziyaya uğradığından tiyəsinin bir tərəfi ovxalanıb tökülmüşdür. Qulpu saxlanılmadığından onların təndir və ya xəmir ərsini olduğunu söyləmək çətindir. Təndir və xəmir ərsinlərinin tiyə hissəsi eyni formada olduğu üçün onları yalnız sapının uzun-qısalığına görə ayırmaq mümkündür. Xəmir ərsininin dəstəyi kiçik olur və onun ucuna asmaq üçün bəzən halqa salınır. Xəmiri yığmaq, kəsmək və s. məqsədlər üçün işlədildiyinə görə bu alətə xəmir ərsini deyilir. Xəmir ərsini Beyləqandan tapılmışdır 86 . Onun dəstəyinin ucu oval formada düzəldilmişdir. Uzunluğu 18 sm-dir. Bəhs etdiyimiz hər iki ərsindən hal-hazırda da geniş istifadə olunur ki, bu da həmin alətlərin xalqın məişətində uzun müddət işlədildiyini göstərir.
4). Bu alət tuncdan tökmə yolu ilə hazırlanmışdır. Onun döymək üçün olan hissəsi enli olub, ortası bir az qabarıqdır. Əks tərəfi ovalvarı formada yumrudur. İş vaxtı əlin sürüşməməsi üçün ortaya yaxın hissəsi qabarıq
77 Məsudi. Göstərilən əsəri, s. 50-51; Худуд-аль-Алем. Рукопись Туманского с введением В. Бартольда. Л.. 1930, л. 33; Крачковский И. Ю. Вторая записка Абу Дулафа в географическом словаре якута. «Azərb. SSR EA Xəbərləri», 1944, № 8. с. 72. 78 Leviatov. V. N. Göstərilən əsəri, s. 137. 79 Leviatov V. N. Göstərilən əsəri, s. 139. 80 Yenə orada, s. 137. 81 Атагаррыев Е. Материальная культура Шехр-Ислама. Ашхабад 1973. с. 64 — 66. 82 Абрамян В. Л. Ремесла в Армении. Ереван, 1956, 18-ci şəkil. 83 Vahidov R. M. Mingəçevir..., s. 31, I tablo, 4. 84 Örənqala çöl qeydi № 3839/95. 1951-ci il. 85 Atakişiyeva M. Göstərilən əsəri, s. 174. 86 Якобсон А. Л. Археологические исследования на городища Оренкала в 1957 г, МИА СССР, А» 133, М.—Л., 1965, с. 18, 9-cu şəkil ―s‖. Yüklə 1,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|