Azərbaycan elmlər akademiyasi arxeologiya və etnoqrafiya institutu
Yüklə 1,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
11
qatlanmışdır. Oymaqlardan bir neçəsinin oturacağı oval, qalanlarınınkı isə konusvarı formada düzəldilmişdir. Oturacağı ovalvarı olanlardan birinin həm gövdəsi, həm də üzəri batıq nöqtələrlə (III tablo, 5), digərinin isə gövdəsi rombvarı, oturacağı isə batıq nöqtələrlə naxışlanmışdır (III tablo, 6). Ucluğu konusvarı formada düzəldilən iki ədədinin üzəri nisbətən səliqəsiz nöqtələnmişdir (III tablo, 8). Belə ucluqlu bir oymaq seçilir. Bunun yalnız orta hissəsi batıq nöqtələrlə simmetrik şəkildə düzəldilmişdir (III tablo, 9). Oymağın həm oturacağı, həm də ağzının qırağı hamardır. Mis oymaqlar Azərbaycanın başqa orta əsr abidələrindən də tapılmışdır 37 .
37 Örənqala, çöl qeyd siyahısı № 23, 1960-cı il. 12
Orta əsrlərdə tez-tez baş verən xarici basqınlar və daxili feodal ara müharibələri şəhər sənətkarlığında silah istehsalının xüsusi yer tutmasına səbəb olmuşdur. Silahların hazırlanmasına mahir ustalar cəlb olunur və kütləvi şəkildə müxtəlif növ silahlar istehsal edilirdi. Ona görə də orta əsr abidələrindən arxeoloji qazıntılar nəticəsində başqa maddi mədəniyyət qalıqları ilə birlikdə xeyli silah növləri də aşkar edilir. Bakı qazıntılarından tapılan silah nümunələri şəhər sənətkarlığı və həmin dövrün döyüş texnikası haqqında müəyyən təsəvvür yaratmağa imkan verir. Bakı silahlarını əsasən iki qrupa bölmək olar: hücum və müdafiə silahları. Məlum olduğu kimi orta əsrlərdə hücum silahlarından ox-yay, nizə, xəncər, qılınc, hərbi bıçaq, döyüş yabası, toppuz; müdafiə silahlarından isə zireh, dəbilqə, qalxan və s. geniş yayılmışdır. HÜCUM SİLAHLARI Bu silah növünə aid olan ox-yay hələ ibtidai icma dövründə geniş yayılmışdır. Bəlli olduğu kimi, qədimdə ovçuluqda istifadə olunan bu silah sonralar əsl döyüş alətinə çevrilmişdir. Klassiklər ox və kamanın ixtirasını yüksək qiymətləndirmişlər. F. Engels yazır: «Barbarlıq üçün dəmir qılınc və mədəniyyət üçün odlu silah nə idisə, vəhşilik dövrü üçün də kaman və ox eyni şey idi» 38 . Məlum olduğu kimi, bu silahın metal ucluğundan başqa qalan hissəsi ağacdan düzəldildiyi üçün uzun müddət torpaqda qaldıqda çürüyür. Beyləqandan tapılan XII—XIII əsrin əvvəllərinə aid şirli qablar üzərindəki ox-yayla ov səhnələri bu cəhətdən diqqəti cəlb edir 39 . Təsvirdə kaman və ox qabı aydın seçilir. Arxeoloji qazıntılar zamanı Bakıdan tapılan ox uclarının çoxunun formasının saxlanılması onların haqqında müəyyən fikir söyləmək işini asanlaşdırır. Lakin əksər hallarda tiyəsi və bəzən isə sulğuncunun uc tərəfi qırılmış olur. Görünür, bu hissələr nazik olduğu üçün və uzun müddət torpaqda qaldığından güclü paslanma nəticəsində ovulub tökülür. Belə vəziyyət Bakıdan tapılan ox uclarının bütöv ölçüsünü söyləmək işini çətinləşdirir. Ox ucları formalarına və ölçülərinə görə müxtəlifdirlər. Onların bir qrupunun ucluğu yarpaqvarı (IV tablo, 2—8), digərininki isə rombvarıdır (IV tablo, 10—12). Yarpaqvarı formalar çoxluğu təşkil edir. Onların en kəsiyi ovaldır. Sulğunclarının en kəsiyi isə dairəvi olub uca doğru getdikcə sivriləşir. Lakin yarpaqvarı formaların bir qrupunun sulğuncu əvvəlkilərdən fərqli olaraq qısadır (IV tablo, 3, 4, 5). Tiyəsi rombvarı formalı olanların da en kəsiyi ovaldır. Yarpaq və rombvarı formalı ox uclarının ən kiçiyi 4, 5, ən böyüyü isə 9 sm uzunluğundadır. Bəhs etdiyimiz ox uclarının oxşarları həm Azərbaycanın orta əsr şəhərlərindən 40 və həm də qonşu Ermənistan 41 42 və Orta Asiyadan 43 da məlumdur. Bakıdan tapılan silahların içərisində bir qrup ox ucları da vardır ki, onlar öz quruluşlarına görə əvvəlkilərdən fərqlənirlər (IV tablo, 13—15). Bu növ ox uclarının sulğuncu uzundur. Tiyəsi isə yumru olub konusvarı formada uca doğru getdikcə sivriləşir. Onların bir neçəsinin həm tiyəsi, həm də sulğuncunun en kəsiyi dairəvidir. İçərisində sulğuncu tilli olanlar da vardır ki, bu da müasir tüfəng süngüsünün formasını xatırladır. Bəhs etdiyimiz bu ox uclarının uzunluğu 8,5—14 sm-dir. Qeyd etməliyik ki, sulğuncu uzun olan belə ox uclarının mənşəyi qədimdir 44 .
tablo, 11) şəkildə kəsilib düzəldilmiş ox ucu formaları aşkar edilmişdir. Bu tapıntılar çox ehtimal ki, sənətkar tərəfindən əvvəlcədən nəzərdə tutulmuş şəkildə ox ucu forması hazırlamaq üçün ülgü rolunu oynamışdır. Qazıntı zamanı ox ucu ülgülərinin tapılması isə həmin dövrdə Bakıda bu növ silahların kütləvi hazırlandığını təsdiq edir. Maraqlı cəhətlərdən biri yuxarıdakı təsvirdən aydın olduğu kimi, Bakıdan tapılan ox uclarının göstərilən ülgülər formasında—yarpaqvarı və rombvarı şəkildə olmasıdır. Bu fakt həmin növ ox uclarının Bakıda hazırlanmasını söyləməklə bərabər orta əsrlərdə geniş yayıldığını da ehtimal etməyə əsas verir. Bakı
38 Marks K., Engels F. Seçilmiş əsərləri, II c., Bakı., 1953. s.184. 39 Якобсон А. Л. Художественная керамика Байлакана, МИА СССР, № 67, М.—Л., 1959, с. 262, IX табло; Иессен А. А. Пять чаш из Байлакана. Исследования по истории культуры народов Востока. М.—Л., 1960, с. 94, рис. 5.
40 İbrahimov F. Ə. Göstərilən əsəri. s. 11. Müq. et. Əhmədov Q. M. Göstərilən əsəri, s. 54. 41 Абрамян В. А. Ремесла в Армении в IV — XVIII вв. Ереван, 1956, рис. 23. 42 Gürcüstan materialları ilə Gürcüstan Dövlət Tarix Muzeyində "XI-XIII əsrlərə aid Dmanisi və Qudarexi materialları nümayiş etdirilən zalda tanış olduq. 43 Литвинский Б. А. Среднеазиатские железны, наконец, стрел, СА № 2. 1965. 44 Qazıyev S. M. Mingəçevirdən tapılmış bəzi silahlardan. AMM. II cild. 1951, s. 13, III tablo, 14, 15. Yüklə 1,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|