Azərbaycan elmlər akademiyasi arxeologiya və etnoqrafiya institutu
Yüklə 1,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MÜDAFİƏ SİLAHLARI
- MƏİŞƏT TƏSƏRRÜFAT ƏŞYALARI VƏ İNŞAAT MATERİALLARI
- MƏİŞƏT VƏ TƏSƏRRÜFAT ƏŞYALARI Çıraqlar.
15
Qeyd etməliyik ki, Bakıdakı arxeoloji qazıntılar zamanı hücum silahlarından savayı, müdafiə silahlarına aid xeyli qırıqlar da tapılmışdır. Müdafiə silahları nazik təbəqəli materialdan hazırlandığı üçün tez paslanaraq formasını dəyişmişdir. Ümumiyyətlə, Azərbaycanın orta əsr şəhərlərindəki arxeoloji qazıntılar nəticəsində müdafiə silahlarının qalıqlarına az təsadüf olunur. Bu da, şübhəsiz, həmin materialların torpaqda pis qalması ilə əlaqədardır. Lakin bunlar orta əsrlərdə Bakıda müdafiə silahları haqqında faktik material əsasında danışmağa imkan verməsə də, belə silahların varlığını inkar etmir. Şübhəsiz, şəhərdə gələcəkdə aparılacaq arxeoloji tədqiqatların nəticəsində müdafiə silahları da aşkar ediləcəkdir. Hazırda isə müxtəlif mənbə və materiallara əsaslanaraq, Bakının orta əsr müdafiə silahları haqqında ümumi fikir söyləmək mümkündür. Müdafiə silahlarına zireh, qalxan, dəbilqə və s. daxildir.
Məftil vasitəsilə bir-birinə bağlanmış təbəqələr torpaqda uzun müddət qala bilmir, korroziya nəticəsində ovulub parçalanır. Buna görə də arxeoloji qazıntılardan tapılan belə xırda qalıqlar onların formalarını müəyyən etməyə çətinlik törədir. Belə zireh qalığının qismən yaxşı saxlanılmış bir parçası Örənqaladan tapılmışdır 66 tapıntı kimi böyük əhəmiyyəti vardır. Maraqlıdır ki, Beyləqandan tapılan bir şirli qab üzərində atlı döyüşçünün əynində də zireh təsvir olunmuşdur 67 . Şübhəsiz, bütün bunlar orta əsrlərdə başqa şəhərlərdə olduğu kimi, Bakıda da istifadə olunmuş belə silahların formasını aydınlaşdırır. Qalxan. Bakıdan tapılan məzar daşları üzərindəki təsvirlərə əsasən qalxan haqqında da müəyyən fikir söyləmək olar. Qeyd edildiyi kimi, XIV—XVII əsrlərə aid edilən bir başdaşı üzərində silahlar içərisində qalxan da təsvir edilmişdir. Qalxan rəsmi pis saxlandığına görə forması yaxşı bilinmir. Lakin bu təsvir orta əsrlərdə həmin növ silahdan Bakıda istifadə olunduğunu söyləməyə əsas verən faktik dəlildir. Dəbilqə. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində Bakıdan dəbilqə tapılmamışdır. Lakin tarixi mənbələrin məlumatına görə orta əsrlərdə müdafiə silahı kimi dəbilqədən istifadə edilməsi məlumdur. Azərbaycanın inkişaf etmiş orta əsr şəhərlərindən olan Beyləqanın mustofisi Məsud ibn Namdarın əsərində döyüş səhnələri təsvir edilirkən qılınc, xəncər, ox-kaman, nizə və s. hücum silahları ilə yanaşı, müdafiə silahlarından qalxan və dəbilqənin də adı çəkilir 68 . XVI əsrə aid bir məxəzdə 1580-ci ildə Bakıda olmuş ingilis səyyahının yerli əsgərlərin əynində polad və gümüşlə bəzədilmiş zirehli paltarlara valeh olması haqqında məlumat vardır 69 .
70 . Bizə elə gəlir ki, inkişaf etmiş orta əsr sənətkarlıq şəhəri olan Bakıda da müdafiə silahı kimi dəbilqədən geniş istifadə olunmuşdur.
66 Ибрагимов Ф. А. Металлообрабатывающее ремесло в средневековых городов Азербайджана в IX — XIII вв. Автореф. Bakı, 1969, s. 12, müq. et. Əhmədov Q. M. Orta əsr Beyləqan şəhəri. Bakı, 1979, s. 53. 67 Əhmədov Q. M. Göstərilən əsəri, s. 53, 19-cu şəkil «a», Örənqala çöl qeydi, № 25, 1959-cu il. 68 Masud ibn Namdar. Göstərilən əsəri, s. 174 a/42, 175 a/43, 177 a/45, 176 b/45; müq. et: Əhmədov Q. M. Göstərilən əsəri. 69 Rasim Əfəndi. Azərbaycan dekorativ-tətbiqi sənətləri. Bakı, 1976, s. 65. 70 Osmanov F. L., İbrahimov F. Ə. Nüydidən tapılmış antik dövr alban silahları. «Azərb. SSR EA Xəbərləri» (tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası), 1976, № 4, s. 56 — 57.
16
Bakıdakı arxeoloji qazıntılar nəticəsində məişət, təsərrüfat və inşaatda işlədilən bir sıra avadanlıq tapılmışdır. Torpaqda uzun müddət qalmasına baxmayaraq, bu materiallar öz formalarını saxlamışdır ki, bu da onların orta əsrlərdə məişət, təsərrüfat və inşaatın hansı sahəsində işlədilməsini müəyyən etməyə kömək göstərir. Təsərrüfat və məişət ehtiyaclarının ödənilməsi üçün xalqın yaratdığı bu sənət nümunələri dövrün insəsənət və mədəniyyətinin səviyyəsini öyrənmək cəhətdən də qiymətlidir. Etnoqrafik materiallarla müqayisədə həmin avadanlığın çoxu özünə analoji paralellər tapır ki, bu da həmin maddi mədəniyyət qalıqlarının xalqın məişətində, təsərrüfat və tikinti texnikasında uzun əsrlər istifadə olunduğunu göstərir. Məhz bu vəziyyət arxeoloji yadigarların xalqın həyatında əsrlər boyu tutduğu mövqeyi daha geniş və ətraflı işıqlandırmağa kömək edir.
arxeoloji qazıntılar nəticəsində tapılan çıraqların əksəriyyəti gildən hazırlanmışdır 71 . Bu da gil çıraqların məişətdə geniş yer tutduğunu göstərən əsas əlamətlərdən biridir. Bununla yanaşı arxeoloji qazıntılar zamanı xeyli metal çıraqlara da təsadüf olunur. Metal çıraqların az tapılmasını nəzərə alaraq onların hər biri haqqında ayrıca məlumat verməyi lazım bilirik. Bakıda Şirvanşahlar sarayının həyətində 1938—1939-cu illərdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı 3,5 metr dərinlikdən bir ədəd bədii formalı metal çıraq tapılmışdır 72 . Onun ümumi uzunluğu 18, hündürlüyü isə 8,5 sm-dir. Çırağın şarvarı formaya yaxın olan gövdəsinin bir tərəfində boru şəklində lüləsi vardır (VI tablo, 1). Lülə gövdədən başlayıb uca doğru getdikcə daralaraq tədricən yuxarı qaldırılmış və qurtaracağında fitil üçün en kəsiyi dairəvi olan deşik düzəldilmişdir. Çırağın şarvarı gövdəsi üzərində düzəldilən boğazı isə silindr formasındadır. Boğazı yuxarı qalxdıqca azca yana doğru genişlənir. Onun qulpunun bir ucu gövdəsinə, digəri isə ağzının qırağına yapışdırılmışdır. Çırağın çıxıntılardan ibarət dörd ayağı vardır. Onların ikisi gövdəsinin, ikisi isə boru formalı lüləsinin ortasına birləşdirilmişdir. Çırağın belə düzəldilməsi onu bir növ zoomorf şəklə salmışdır. Bu tunc çırağın həm gövdəsi, həm də lüləsinin üzərində başdan-başa müxtəlif heyvan fiqurları düzəldilmişdir. Burada iki at, iki öküz, pişik cinsindən olan on dörd heyvan başı və iki insan sifəti təsvir olunmuşdur. Fiqurlar çırağın gövdəsi üzərində qeyri-münasib şəkildə yerləşdirilmişdir. Çıraq mum qəlibdən istifadə olunmaqla tökmə üsulu ilə hazırlanmışdır. Əvvəl mumdan əşyanın modeli düzəldilir, sonra həmin modelin əsasında tunc tökmək üçün gil forma hazırlanır. Mum əridilərək formadan çıxarılır və yerinə ərinmiş halda olan tunc tökülür. Əşyanı qəlibdən çıxarmaq mümkün olmadığından qəlib hər dəfə sındırılır. Beləliklə, hər dəfə yeni əşya üçün yeni model və qəlib düzəldilir. Məhz buna görə də belə əşyalar baha qiymətləndirilir və şübhəsiz, həmin dövrdə belə əşyalardan yalnız yüksək təbəqəyə mənsub adamlar istifadə edirdilər. Çırağın tam oxşarı hələlik tapılmamışdır. Lakin bəhs etdiyimiz formada bir metal çıraq Azərbaycan Dövlət Tarix Muzeyinin arxeoloji fondunda saxlanılır 73 . Bəzi detallarını nəzərə almasaq, quruluşuna görə bir- birinə oxşardır (VI tablo, 2). Çıraq tökmə yolu ilə hazırlanmışdır. Zoomorf tipdə olan bu çırağın da dörd ayağı vardır. Onlardan ikisi gövdənin, ikisi isə lülənin orta hissəsinə bərkidilmişdir. Bu çırağın gövdəsi, lüləsi, qulpu və boğazı birincidə olduğu kimidir. Onlar yalnız üstündəki bəzəklərinə görə fərqlənirlər. Əvvəlki çırağın üstündə çoxlu müxtəlif heyvan fiqurları olduğu halda, bu çırağın gövdəsi üzərində nəbati naxışlar, lüləsində isə təkə rəsmi təsvir edilmişdir. Birinci çıraq ilə oxşar cəhətlərini nəzərə alaraq onun əvvəlki çıraqla eyni dövrə aid olduğunu ehtimal edirik. Metal çıraqlar həm Azərbaycanın orta əsr şəhərlərindən 74 , həm də qonşu ölkələrdən 75 məlumdur. Qeyd etməliyik ki, quruluşuna görə Bakı çırağından fərqlənən Qəbələ və Taraz şəhərlərindən tapılan çıraqlar həm də çoxlüləlidir. Tədqiqatçı T. N. Seniqova Taraz çıraqlarını X—XIII əsrlərə aid edərək, onların bir hissəsini atəşpərəstliklə əlaqələndirir. S. M. Qazıyev isə beşlüləli Qəbələ çırağının buxurdan olduğunu söyləyir 76 . Bizim fikrimizcə, hər iki çıraqdan çilçıraq kimi istifadə olunmuşdur.
71 Əhmədov Q. M. Azərbaycanın şirsiz saxsı məmulatı. Bakı, 1959. s. 97. 72 Leviatov V. N. Göstərilən əsəri, s. 136.
73
il) adlı kitabında məlumat verilmişdir. Müəllif bu çırağın XII əsrə aib olub, Bakıdan tapıldığını söyləyir. 74 Osmanov F. L. Qəbələnin metal məmulatı haqqında. Azərbaycan tarixi məsələləri. Bakı. 1966, s. 41; İbrahimov F. Ə. Göstərilən əsəri, s. 153; Əhmədov Q. M. Orta əsr Beyləqan şəhəri, Bakı, 1979, s. 55, 33-cü şəkil, «i». 75 Сенигова Т. Н. Осветительные приборы Тараза и их связь с культом огня. СА, № 1, 1968, с. 208; Pope A. Survey of Persian Art, III, London and Nou-Jork, 1936, s. 2487. 76 Qazıyev S. M. Qəbələdə aparılmış arxeoloji tədqiqat və qazıntıların yekunları. AMM VI cild, 1965. s.153, III tablo, 1. Yüklə 1,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|