Azərbaycan Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər Assosiasiyası (afsea) «Fəlsəfə» jurnalına əlavə
Yüklə 1,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 44 - Şərq adamı üçün ən böyük ideal Allah tərəfindən bərqərar olmuş dünya ahəngini duymaq, mənimsəmək və ona uyğunlaşmaqdır. Dünya Allahın yaratdığı dünyadır. Qərb adamı isə daha çox dərəcədə özünün yaratdığı dünya ilə, ikinci təbiətlə uyğunlaşmaq haqqında düşünür. O, əvvəlki insan nəslinin yaratdığı və miras qoyduğu maşın dünyası, ictimai normalar və işarələr sistemi ilə üz-üzə, iç-içə yaşamaq məcburiyyətindədir. Ona görə də, Allah ideyası, sevgi ilə, vəcdlə əldə olunan ali həqiqət axtarışı təhsildən kənar edilmiş, dünyəvi təhsil sistemi yaradılmışdır. Dünyəvi təhsil daha artıq mütləq həqiqəti, ilahi qüdrətin sirlərini deyil, insan idrakının predmeti və həm də məhsulu olan hadisələr dünyasını, maddi dünyanı öyrənir. Şərq isə ideal dünyanın, müqəddəslik duyğusunun, kamilliyin axtarışında olduğu üçün, qarşısına insana hiss üzvləri ilə bəlli olan bu fani dünyanı öyrənmək məqsədini qoymur. Deməli, nəinki üsullar, məqsədlər də fərqlidir. Avropa ölkələrinin təhsil müəssisələrində tədris prosesi, dərslərin məzmunu və qiymətləndirmə meyarları ilə tanış olduqda məlum olur ki, orada bizimkinə nis- bətən xeyli az informasiya verildiyi halda, daha çox dərəcədə düşünmək, mühaki- mə yürütmək və öz fikirlərini müstəqil surətdə şərh etmək qabiliyyəti formalaşdırı- lır. Səbəbi isə budur ki, onlar «cansız biliyin» inkişafa xidmət etmədiyini çoxdan bilirlər. Canlı bilik, fəaliyyətdə olan bilik iki istiqamətdə fayda verir; ya yeni biliklə- rin yaranması üçün baza rolunu oynayır, ya da müvafiq əməli fəaliyyət sahələrində tətbiq olunur. Cansız bilik isə başqalarının təfəkkürünün məhsulu olmaqla, ancaq nitq qəlibinə salındıqdan sonra – hazır şəkildə qəbul edildiyindən, bir təfəkkür aktı yox, bir hafizə aktı kimi mövcud olur və ancaq informasiya kimi dəyərə malik olur. Biliyin yaradıcı səciyyə daşıması üçün onun elə bil ki, yenidən kəşf olunması – özününküləşdirilməsi lazımdır. Bilik hafizə faktından fikir faktına, canlı düşüncə prosesinin bir ünsürünə çevrildikdə, o özü də canlanır və sonrakı nəzəri və əməli fəaliyyət üçün təməl olur. Qərb fəlsəfəsi bu fərqin pedaqoji prosesdə də nəzərə alınması üçün metodo- loji əsas rolunu oynamışdır. Başqalarının fikirlərinin hazır şəkildə mənimsənilməsi, insanların başqaları tərəfindən müəyyən edilmiş qaydalar əsasında yaşamağa vərdiş etməsi, kənardan göstəriş gözləməsi sərbəst düşüncədən qorxmağın, fikir tənbəlliyinin nəticəsidir. Kant «Maariflənmə nədir, – sualına cavab» əsərində yazır: «Maariflənmə – insanın qeyri-yetkinlik halından çıxmasıdır ki, o, bu vəziyyətdə öz təqsiri üzündən qalmış olur… Öz təqsiri üzündən qeyri-yetkinliyin səbəbi dü- şüncənin çatışmazlığı yox, kənardan kimin isə himayəsi olmadan öz düşüncəsindən istifadə etmək üçün qətiyyətin və qeyrətin çatışmazlığıdır. Sapere aude! – Öz ağlından istifadə etməyə qeyrətin olsun! – Maariflənmənin devizi belədir.» 1 Bəli, 1 И.Кант. Сочинения, том 8. М., 1994, стр. 29. - 45 - Qərbi Qərb edən, ona sivilizasiyanın önündə getmək imkanı yaradan düşüncənin ətalətdən və passivlikdən xilas olması hər kəsə öz ağlı ilə çalışmaq imkanının yara- dılmasıdır. İnsanın öz düşüncəsinin məhsulu olan biliklə başqasından hazır şəkildə alınan biliyin fərqləndirilməsidir. Kant demişkən: «Əgər əvəzimə düşünən kitabım varsa… onda mənim düşünməyimə nə ehtiyac var; qoy bu ən cansıxıcı işlə mənim əvəzimə başqaları məşğul olsunlar» 1 . Şərqdə isə fikir tənbəlliyi daha dərin kök salmışdır. Burada biliyə diferensial münasibət heç vaxt hakim düşüncə tərzinə çevrilməmişdir. Bilik həmişə vəsf olunmuş, şəninə təriflər deyilmiş, şerlər qoşulmuşdur. Lakin hansı bilik, nə qədər bilik, – fərqinə varılmamışdır. Burada biz biliklərin sahələr üzrə fərqləndirilməsini nəzərdə tutmuruq. Burada biz biliyin çoxpilləli və mürəkkəb idrak prosesindəki məqamını nəzərdə tuturuq. Bu prosesdə iştirak edən canlı bilik bir şeydir, ondan kənarda, passiv hafizədə saxlanan, artıq yerbəyer edilmiş və Şərq ənənəsinə uyğun olaraq bər-bə- zəkli don geydirilmiş, naxışlanmış bilik başqa bir şeydir. İdrak prosesindən kənarda müstəqil dəyər kimi təqdim olunan bilik bütün bər-bəzəyinə baxmayaraq, cansız və ölüdür. O, donundan çıxıb münbit idrak mühitinə düşməsə cücərməz. Təhsilin məq- sədi məhz bu münbit mühiti yaratmaqdır. Məqsəd bilikləri tələbəyə hazır şəkildə vermək yox, onun şəxsi düşüncəsinin məhsuluna çevirmək və sonrakı müstəqil dü- şüncələr üçün əsas yaratmaqdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Şərqdə və Qərbdə təhsilin xüsusiyyətlərindən ancaq tarixi aspektdə və mahiyyət səviyyəsində danışmaq mümkündür, çünki müasir real həyatda təhsilin xalis Şərq və xalis Qərb modellərinə rast gəlmək mümkün deyil. İndiki dövrdə ənənəvi Şərq təhsili xalis şəkildə demək olar ki, heç yerdə qalmamış- dır. İndi ən klassik Şərq Ölkələri sayılan dövlətlərdə də təhsil sistemi Qərb təh- silinin güclü təsirinə məruz qalmış, necə deyərlər, «müasirləşmişdir». Qərb ölkələrində isə təhsil lap əvvəldən Şərq təhsil üsulu ilə sintez halında yarandığından burada da xalis Qərb modelindən danışmaq mümkün deyil. Xüsusilə nəzərə alsaq ki, antik dövr istisna olunmaqla Avropa ölkələrində ənənəvi təhsilin əsası kilsələr tərəfindən qoyulmuşdur, onda müasir mənada Qərb təhsil sistemindən ancaq Yeni dövrdən – kapitalizm cəmiyyətinin formalaşdığı vaxtdan başlayaraq danışmaq mümkündür. Çünki dinlə bağlı olan və onun təsiri ilə meydana çıxan hadisələrin hamısı mahiyyəti etibarı ilə Şərq hadisələridir. Əsasında Avestanın, Bibliyanın, upanişadların, yaxud Quranın öyrədilməsi dayanan və yaşadığımız dünya haqqında bilikləri də ancaq bu kitablarla hüdudlandıran dini təhsildən fərqli olaraq dünyəvi təhsil ancaq hissi və məntiqi idrakla əldə edilən, praktik həyat üçün gərəkli olan biliklər sistemini öyrədir. 1 Yenə orada Yüklə 1,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|