Azərbaycan Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər Assosiasiyası (afsea) «Fəlsəfə» jurnalına əlavə
Yüklə 1,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 61 - Aristotelin məşhur «poeziya fəlsəfəyə tarixdən daha yaxındır», daha dəqiqi «poeziya tarixdən daha fəlsəfi və daha ciddidir» fikri 1 poeziyadakı fəlsəfəliyi ifadə etməkdən daha çox tarixdəki «fəlsəfəsizliyi» (anti-fəlsəfi mahiyyəti) ifadə edir. Belə ki, tarix və fəlsəfə insan təfəkkürünün diametral əks qütblərində qərar tutur və bütün digər düşüncə formaları bu iki qütb arasındakı spektrin müxtəlif məqamlarından ibarətdir. Artıq baş vermiş hadisə ancaq tarixdə qala bilər. Mahiyyətlər, ideyalar isə əbədidir. Fəlsəfi təlimlərin də tarixdə qalması, yaxud tarixin sədlərini keçərək çağdaş fikir dünyasında aktuallığını saxlaması, bu təlimlərin nə dərəcədə həqiqi mahiyyətlər, ideyalar üzərində qurulmasından asılıdır. Başqa sözlə, fəlsəfi təlim həqiqətən fəlsəfidirsə o heç də tarixdə qalmayaraq həmişə müasir olur. Məşhur fəlsəfə tarixçisi Kuno Fişer də diqqəti fəlsəfə ilə tarix arasındakı əksliyə yönəldir. O, «Fəlsəfə tarixi elm kimi» adlı əsərində fəlsəfə tarixinin hətta mümkünlüyünü belə şübhə altına alır: «Tarix və fəlsəfə anlayışları arasında belə bir əkslik vardır: tarix hadisələrin zamana görə varisliyi olmadan təsəvvür edilə bilməz, fəlsəfə isə həqiqətin dərki üzərində qurulur ki, həqiqət də ancaq şeylə tam uyğunluq halında olan təsəvvürdən ibarətdir. Burada iki imkan vardır: təsəvvür şeyə ya uyğundur, ya da uyğun deyil. Birinci halda təsəvvür həqiqi, ikinci halda yanlışdır. Həqiqət ancaq birdir, o hadisələrin zamana görə varisliyini ifadə etmir və deməli onun tarixi də yoxdur». 2 Əgər biz «fəlsəfə» anlayışını onun bütün tarix boyu keçdiyi təkamül kontekstində araşdırmalı olsaq, müxtəlif dövrlərdə müxtəlif lokal elmi-mədəni mühitlərdə bu anlayışın xeyli dərəcədə fərqli mənaları ifadə etdiyini və bu mənaların zaman oxunda düzülüşünün hansı isə ardıcıllığı, qanunauyğunluğu əks etdirmədiyini və beləliklə, müntəzəm təkamüldən danışmağın qeyri-mümkün oldu- ğunu görərik. Lakin bu fərqli anlamların geniş spektrində bütün dövrlərin və elmi-mədəni mühitlərin, bütün düşüncə tərzləri və elmi paradiqmaların sərhədlərini keçərək bu günə qədər gəlib çıxmış parlaq zirvələr vardır ki, onlar bu dəyişkənlikdə və müxtəliflikdə bir növ oriyentir rolunu oynamaqla fəlsəfi fikrin bir ana xətti oldu- ğunu və əsrlərin öz arasında bu zirvələrdən keçən vahid ideya xətti ilə bağlandığını göstərir. Bu zirvələr böyük fəlsəfə klassiklərinin əsərləridir. Piramidanın aşağısı nə qədər geniş sahəni əhatə etsə də, zirvəyə yaxınlaşdıq- ca müxtəliflik aradan götürülür və bütün böyük klassiklərin eyni problemlər 1 Aristotel. Poetika. (Poeziya sənəti haqqında. – tərcüməçi Aslan Aslanovdur). B., Azərnəşr, 1974, səh. 63. 2 Куно Фишер. История философии как наука // История Новые философии; Декарт: Его жизнь, сочинения и учение. – СПб.: Мифрил, 1994, стр.4. - 62 - ətrafında və əslində həm də eyni bir dildə yazdığı ortaya çıxır. Və ancaq zirvələrin müqayisəli təhlili fəlsəfi fikrin nisbi müstəqil bir inkişaf yolu keçdiyini sübut edir. Fəlsəfənin əsas problematikasını və fəlsəfi fikrin mahiyyətini müəyyənləş- dirmək üçün ən düzgün yol fəlsəfə tarixinin izlənməsi deyil, insan təfəkkürünün müasir mərhələdəki strukturunda onun nisbi yerinin təyin olunmasıdır. Başqa sözlə, fəlsəfənin özünəməxsusluğu elm, din, incəsənət, əxlaq, siyasət, hüquq və s. şüur formaları ilə müqayisədə müəyyənləşdirilməlidir. Və ancaq müasir baxımdan, məhz fəlsəfi fikir kimi dəyərləndirilməli olan sahənin meyarları ayırd edildikdən sonra əvvəlki tarixi mərhələlərdə həmin bu şüur formalarının qarşılıqlı nisbəti haqqında fikir yürütmək olar. Ancaq belə yanaşdıqda, məsələn, orta əsrlərdə fəlsəfəyə aid edilən bir mövzunun və ya əsərin müasir anlamda əslində ilahiyyata, yaxud elmə, siyasətşünaslığa aid olduğu aşkara çıxır. (Müasir dövrdə fəlsəfi problem kimi qoyulan bir məsələnin tarix boyu hansı formalarda qoyulduğu və hansı kontekstlərdə öyrənildiyi də araşdırıla bilər.) Beləliklə, fəlsəfənin mahiyyəti də, predmeti də, əsas problemləri də ilk növ- bədə onun keçdiyi tarixi inkişaf yolundan deyil, müasir insanın müasir düşüncə və fəaliyyət mexanizminin strukturundan intixab edilməlidir. Tarix hadisələrin baş verdiyi dövrdə onların iştirakçısı və şahidləri tərəfindən qələmə alınmış səlnamələr, təsvirçi mətnlər, arxiv materialları əsasında sonrakı dövrlərdə yaradılan versiyalar və sistemli şərhlərdən yaranır. Tarix elm və fəlsəfə ilə əks qütb təşkil edir. Fəlsəfə ilə tarixin arasında çox geniş bir fikir sahəsi dayanır ki, elmi və bədii təfəkkür də bura daxildir. Aristotelin yuxarıda iqtibas gətirdiyimiz «poeziya fəlsəfəyə tarixdən daha yaxındır» fikri də bu kontekstdə daha çox aydın olur. Əvvəla, tarixçi mahiyyətləri yox, hadisələri təsvir edir. İkincisi, tarixçi bilavasitə özünün deyil, başqalarının şahidliyi əsasında, müx- təlif mənbələrdən aldığı informasiyaların təhlili əsasında model qurur, şərh verir. Üçüncüsü, tarixçi hər bir dövrdə hadisələrin mümkün gedişat variantları imkanlar içərisindən ancaq birinin, gerçəkləşmiş, həyata keçmiş variantın təsvirini verir. (İmkan mahiyyətə, gerçəklik isə hadisəyə uyğun gəlir). Dördüncüsü, tarixçinin düşüncə tərzi, təfəkkür üslubu hadisələr dövründə yaşayan və onları təsvir edən şəxslərin düşüncə tərzi və təfəkkür üslubundan fərqli olduğundan tarix bəzənə-bəzənə, «düzənlənə-düzənlənə» gedir. Başqa sözlə, təfəkkürün inkişafı keçmişdə qalmış hadisələrin özünə təsir edə bilməsə də, təsvirinə, şərhinə təsir göstərir. Fəlsəfə hadisələri deyil, mahiyyəti əks etdirdiyindən onun tədqiqat obyekti zaman-məkan müəyyənliyinə malik deyil. Keçmişdə deyilmiş fəlsəfi bir fikir, həm Yüklə 1,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|