Azərbaycan Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər Assosiasiyası (afsea) «Fəlsəfə» jurnalına əlavə
Yüklə 1,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 56 - FƏLSƏFƏ VƏ FƏLSƏFƏ TARİXİ MİLLİ VƏ ÜMUMBƏŞƏRİ KONTEKSTDƏ Müasir fəlsəfi düşüncənin mənimsənilməsi və inkişaf etdirilməsi üçün klassik fəlsəfi irsin nə dərəcədə önəmli olduğunu geniş izah etməyə ehtiyac yoxdur. Biz sadəcə bu məsələyə iki fərqli yanaşmanın mahiyyətini aydınlaşdırmağa çalışacağıq. Birinci yanaşmanın əsasında fəlsəfənin keçdiyi tarixi inkişaf yolu haqqında, ayrı-ayrı filosofların həyat və yaradıcılığı haqqında məlumat vermək, onların hansı mövzularda və nə kimi əsərlər yazdığını sistemli şəkildə şərh etmək dayanır. Belə yanaşma fəlsəfi düşüncədən daha çox elmi-tarixi düşüncənin məhsuludur. Burada ideyalar qəliblərə salınmış şəkildə verilir və təsnif olunur. Fəlsəfi fikrin cərəyanlara bölünməsi və müxtəlif filosofların bu və ya digər cərəyana daxil edilməsi əslində şərti xarakter daşıyır. Artıq məlum ideyaların kiminsə tərəfindən təkrar edilməsi ona «filosofluq statusu» vermir. Bu mənada hər bir filosof tarixə özünün fərdi, təkrarolunmaz düşüncələri ilə və ya yaratdığı yeni sistemlə düşməlidir. Daha ciddi təsnifat zamanı «davamçılar» və «tərəfkeşlər» sıradan çıxır və yalnız ideya müəllifləri önə çəkilir. İkinci yanaşma ideyaların sistemləşdirilməsinə əsaslanır. Burada hansı ide- yanın nə vaxt və kim tərəfindən söylənməsi deyil, ideyanın özü önə çəkilir. Belə olduqda min il bundan əvvəl söylənmiş ideya ilə, yüz il bundan qabaqkı və ya ən müasir ideya eyni qrupa düşə bilər. Qədimdə irəli sürülmüş bir fikir, çağdaş tədqiqatçı tərəfindən yenidən canlandırılır və müasir fəlsəfi araşdırmaların strukturuna daxil edilir. Bu zaman tarixilik elə bir önəm daşımır, fəlsəfə tarixi elə fəlsəfənin özü olur. Bəzən eyni bir ideya müxtəlif dövrlərdə, fərqli coğrafi məkanlarda müstəqil surətdə irəli sürülür və bu zaman tarixi ilkinlikdən daha çox məhz hansı ideyanın, hansı fəlsəfi fikrin sonrakı inkişaf prosesinə təsir göstərməsi daha önəmli olur. - 57 - Daha doğrusu, hər hansı ideya yalnız dünya fəlsəfi fikrinin strukturuna daxil olarkən zaman oxunda bütöv proses kimi götürülən fəlsəfə tarixinin tərkib hissəsinə çevrilmiş olur. Lakin bu ümumbəşəri fəlsəfi yaradıcılıq prosesindən kənarda qalmış bir çox fərdi fəlsəfi sistemlər də vardır ki, fəlsəfə tarixinin əsas məqsədlərindən biri, zaman-zaman geriyə dönərək onları da bu ümumi prosesin kontekstinə daxil etməkdən ibarətdir. Bu axırıncı deyilənlər daha çox dərəcədə bir sıra orta əsr islam filosoflarının yaradıcılığına aiddir ki, onlar neçə əsrlər ərzində filosofların diqqət mərkəzindən kənarda qalsa da, öz dəyərini itirməmiş və onların bu gün də orijinal bir tədqiqat olaraq ümumi fəlsəfi prosesə qatılmasına böyük ehtiyac vardır. Tarixi gedişatdan kənarda qalmış belə tədqiqatların üzə çıxarılması, müasir fəlsəfi dildə yenidən şərh olunması təkcə bu böyük filosofların xatirəsini əbə- diləşdirmək və ya ədaləti bərpa etmək baxımından deyil, həm də müasir fəlsəfi fikrin inkişafına yeni impuls vermək baxımından önəm daşıyır. Belə ki, İbn Sina və Ş.Sührəvərdi kimi böyük mütəfəkkirlərin bir sıra ideyaları Q.Dekart, İ.Kant, E.Husserl və s. tərəfindən yenidən deyilibsə, bu heç də o demək deyildir ki, indi bizim vəzifəmiz tarixi ədaləti bərpa edərək onların xidmətlərini fəlsəfə tarixinə daxil etməkdən ibarət olmalıdır. Məsələ burasındadır ki, heç kim, heç kim tərəfindən tam təkrar olunmur. Ş.Sührəvərdinin dedikləri Kantda tamamilə başqa bir kontekstdə deyilir və başqa bir nəzəri sistemin tərkib hissəsi kimi təqdim olunur. Sührəvərdinin isə öz sistemi vardır və bu sistem çağdaş ideya müstəvisinə gətirildikdə tamamilə yeni məqamların üzə çıxmasına imkan açır. Yəni bizim vəzifəmiz heç də yalnız təsadüfdənmi, yaxud məqsədyönlü surətdəmi dünya fəlsəfi fikir tarixindən kənarda qalmış (saxlanmış) Şərq filosoflarına «bəraət qazandırmaq», onların haqqını özünə qaytarmaqdan ibarət olmayıb, həm də onların ideyalarını çağdaş problematika və terminologiya kontekstində yenidən canlandırmaq və müasir fəlsəfi axtarışların strukturuna daxil etməkdən ibarətdir. Nə vaxtsa söylənmiş fikirlərin, konsepsiyaların bu gün aktuallığını saxlayıb- saxlamadığı, fəlsəfi baxımdan dəyərini hələ də itirmədiyi ancaq bu zaman məlum olur. Əks-təqdirdə keçmiş təlimlər fəlsəfi baxımdan yox, ancaq tarixi baxımdan maraqlı ola bilər. Beləliklə min illər boyu yaranmış və «fəlsəfə tarixi» adı altında toplanmış müxtəlif ləlimlərin sinkretik toplusu bu günün elmi-fəlsəfi meyarları baxımından nəzərdən keçirilib diferensiallaşdıqda onların böyük bir qismi zamanın təsiri ilə köhnələrək məhz tarixə aid olsa da, bəlli bir qismi hələ də müasir fəlsəfi fikrin simasını müəyyən etməklə tarixə deyil, fəlsəfəyə aiddir. Açıq demək lazımdır ki, Avropada və Rusiyada çıxan fəlsəfə tarixi dərslik- ləri əsasən Qərb fəlsəfəsini əhatə edir. Bunun da səbəblərindən biri odur ki, hətta - 58 - böyük fəlsəfə klassiklərinin (Hegel, Feyerbax, Rassel və s.) fəlsəfə tarixinə dair mühazilərində və kitablarında əsasən Qərb fəlsəfəsi əhatə edilmişdir. Onlar bunu açıq deməkdən də çəkinmirlər ki, fəlsəfə elə Qərb fəlsəfəsindən ibarətdir. Avropa ölkələrinin fəlsəfə tarixi dərsliklərində adətən «ərəb fəlsəfəsi» adı ilə cəmi 2-3 səhifə material verilir. 1 Hətta ayrıca orta əsrlər fəlsəfəsi adı altında çıxan kitablarda da çox vaxt orta əsr «islam» fəlsəfəsinə demək olar ki, yer verilmir. Məsələn, Avropada çox geniş yayılmış olan F.Ç.Koplstonun irihəcmli «Orta əsrlər fəlsəfəsi tarixi» kitabında 2 islam fəlsəfəsinə cəmi 25 səhifə yer ayrılmışdır. Halbuki, həmin dövrdə Avropada fəlsəfə, hətta dini-fəlsəfi fikir məhz müsəlman filosoflarının təsiri ilə formalaşmışdır. Görünür, tək-tək tədqiqatçıların səmimi etirafına baxmayaraq, bütövlükdə Qərb ictimai fikri (dərsliklərdə, ensiklopediyalarda aparılan və geniş kütlələrə, gənc nəslə təqdim olunan prioritet fikir) bundan ibarətdir ki, fəlsəfə elə Qərb fəlsəfəsidir; onu əvvəlcə qədim yunanlar yaratmış, müəyyən fasilədən sonra yenə də avropalılar davam etdirmişlər. Şərqdə isə fəlsəfənin əvəzinə həmişə mistika yayılmışdır. 3 Qərb fəlsəfəsi və Şərq mistisizmi. Ənənəvi olaraq Şərqlə bağlanan və «Şərq müdrikliyi» kimi yayılan hikmət dünyası da nə isə fəlsəfədən fərqli bir şey kimi qəbul olunur. Təsadüfi deyildir ki, müsəlman filosofları və islam dünyasında yaranmış fəlsəfi cərəyanlar haqqında fəlsəfi kontekstdə, fəlsəfə tarixinə dair əsərlərdə deyil, daha çox dərəcədə şərqşünaslıq istiqamətindəki əsərlərdə bəhs olunur. Yəni Şərq, o cümlədən müsəlman dünyası hansı isə sahələrdə ixtisaslaşmış şəkildə yox, inteqrativ, hətta sinkretik şəkildə öyrənilir. Motiv isə, görünür, budur ki, Şərqdə heç ixtisaslaşma getməmiş, düşüncə özü sinkretik olmuşdur. «Şərq müdrikliyi» də nəzəri təfəkkür müstəvisində yox, əməli düşüncə, praktik ağıl müstəvisində nəzərdən keçirilir. Burada, əlbəttə, həqiqət də vardır. Müdriklik həyatla, əməli işlə sıx surətdə bağlıdır. Avropada Şərqin simvolları kimi tanınan Nizami, Mövlana, Sədi Şirazi, Hafiz və s. məhz həyat hikmətlərini tərənnüm edirdilər. Sufizmə də Qərbdə ən çox ona görə maraq vardır ki, burada mənəviyyat fəlsəfəsi həyat tərzi ilə birləşir. İslam özü bir dünyagörüşü olmaqla yanaşı, ilk növbədə müəyyən həyat tərzini, mənəvi prinsipləri ehtiva edir. Bütün bu məsələlər inteqrativ şəkildə – «şərqşünaslıq» (bəzən daha konkret – «islamşünaslıq») adı 1 Məsələn, Skandinaviya universtitetləri üçün dərslik kimi buraxılmış 800 səhifəlik fəlsəfə tarixi kitabı; rusca tərcümə: Гуннар Скирбекк, Нилс Гилье. История философии. М., 2000. стр. 250-255. 2 Коплстон Фредерик Чарлз. История средневековой философии. М., 1997.– 512 с. 3 Bax, məs.: Тор Андре. Исламские мистики. С-П.: 2003. А.Д.Кныш. Мусульман- ский мистицизм: краткая история – Спб.: 2004. – 464 с. Yüklə 1,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|