Azərbaycan Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər Assosiasiyası (afsea) «Fəlsəfə» jurnalına əlavə
Yüklə 1,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şərqdə cəmiyyət insanların toplusu, Qərbdə isə insanlar cəmiyyətin hissələridir
- 74 - Allaha itaət etmək və onun sözlərini çatdıran peyğəmbərin dediklərinə əməl etmək hələ o demək deyildir ki, insan özü düşünüb-daşınmadan, kor-koranə surətdə hər hansı bir başqasının; yaşca böyük olanın, vəzifə və ya var-dövlət sahibinin buyruğuna da qeyd-şərtsiz əməl etməlidir. İqtibas gətirdiyimiz ayədə sözünə itaət edilməsi vacib sayılan şəxslər ancaq Allah və peyğəmbər tərəfindən buyrulmuş şəxslərdir ki, buraya valideynlər və müəllimlər aid edilə bilər; o da ancaq bir şərtlə ki, onların dedikləri Allah kəlamına zidd olmasın. Deməli söhbət əslində yalnız Allaha itaətdən gedir. Əsrlər boyu din xadimləri bu ideyanı tədricən öz xeyirlərinə dəyişdirərək, Allah kəlamının təfsir səlahiyyətini mənimsəmiş və bununla da insanları özlərinə itaət etdirməyə çalışmışlar. Bu da Allah ilə insanlar arasında vasitəçilik institutu yaratmaqla, dinimizə xas olmayan bir cəhətdir. Görünür, itaətə çağırışın səhv anlaşıla bilməsini istisna etmək zərurətindəndir ki, Qurani-Kərimin başqa bir surəsində bu məsələ daha konkret qoyulur: «Sizin Rəbbiniz Mənəm. Buna görə də yalnız mənə ibadət edin». 1 İslam bütün insanları Allah qarşısında bərabər saydığına görə, bir insanın başqa bir insana itaət etməsi əslində yasaqdır. Tam tərsinə, xristianlıqda kilsə və din xadimləri Allah ilə insanlar arasında vasitəçilik missiyasını rəsmən üzərlərinə götürsələr də, bu missiyaya qarşı böyük bir etiraz dalğası da formalaşmışdı ki, bu da əsasən fərdi azadlıq uğrunda mübarizə kimi ortaya çıxmışdır. Təsadüfi deyildir ki, Qərbin ən böyük prioritetlərindən biri məhz azadlıq ide- yasıdır. Təkcə fəaliyyətdə yox, həm də düşüncədə azadlıq! Özünü realizasiya hüququ, istədiyini demək, yazmaq, mövqeyini bildirmək hüququ! Biz demirik ki, Şərqdə azadlıq ruhu olmamışdır. Ancaq ayrı-ayrı təzahürlər olmuş, lakin ictimai şüurda yaşaya bilməmiş, unudulmuşdur. Bu gün fərdlərin hüquq və azadlıqlarından, müstəqilliyindən, fikir plüralizmindən, siyasi plüralizmdən məhz Qərb dünyasında danışılır. Məhz Qərb dünyası artıq neçə əsrdir ki, ayrıca götürülmüş insanların səadətini və xoşbəxt həyatını dövlətin və cəmiyyətin əsas vəzifəsi hesab edir və bu istiqamətdə məqsədyönlü fəaliyyət göstərir. Şərq ölkələri isə məhz insan hüquqlarının pozulması, fərdi azadlıqların məhdudlaşdırılması, hamının bir adamın (padşahın, monarxın) iradəsindən asılı vəziyyətə salınması faktlarına görə tənqid olunur. Və qloballaşmanın əsas pozitiv cəhətlərindən biri də bu ölkələrin sakinlərinə hüquq və azadlıq gətirmək, onlara azad iqtisadi rəqabətdə öz güclərini yoxlamaq şansı verməkdən ibarətdir. Bəli, Qərbi səciyyələndirən məhz onların sivil, ictimai mahiyyətli olmasıdır. Şərqdə isə insanlar daha çox öz mənəvi dünyaları miqyasında qapanır və ictimailəşməyə müqavimət göstərirlər. Belə olan halda Şərqdə fərdi azadlıq daha 1 Qurani-Kərim. Əl-Ənbia surəsi. 92-ci ayə. - 75 - güclü deyilmi? Doğrudan da, paradoksaldır. Qərbdə insanların fəaliyyəti də vahid ictimai prinsiplər çərçivəsində həyata keçirildiyindən çoxlu sayda adamlar eyni bir ideyanın reallaşdırılmasına cəlb edilə bilirlər. Ayrı-ayrı insanlar bütövlükdə cəmiyyətin hissələri olurlar. Bu baxımdan, Şərqdə cəmiyyət insanların toplusu, Qərbdə isə insanlar cəmiyyətin hissələridir. Hissələrin vahid strukturda birləşməsindən bütöv mükəmməl bir sistem yaranır. Nəticədə Qərbdə cəmiyyət toplu yox, sistemdir. Şərqdə isə fərdi dünyalar bir-birinə bənzər olsa belə, hər biri özündə tamamlanan sistem olduğundan, onları üzvi surətdə birləşdirərək vahid dayanıqlı sistem yaratmaq olduqca çətindir. Qərbdə ideya binanın ümumi strukturunu əks etdirir. Adamlar bu mükəmməl strukturun yaradılmasında vasitədir. Lakin şüurlu vasitələrdir. Şərqdə isə insanlar kərpicdən fərqli olaraq, müstəqil və orijinal struktura malik mükəmməl sənət abidələrini xatırlatdığından onlardan nə isə tikmək çox çətindir. Lakin qloballaşma gedir və Şərqdə də Qərbdəkinə bənzər böyük miqyaslı abidələr tikilməlidir. Şərqdə kərpiclər yoxdur. Ya çay daşları və daş-kəsək var, ya sal qayalar və sənət əsərinə çevrilmiş unikal abidələr – fərdi fəaliyyətlər var. Şərqin öz kiçik miqyaslı fərdi abidələrini çay daşı kimi istifadə etməyə əli gəlməsə də, qloballaşma dalğaları ağına-bozuna baxmır. Güclü sel fərdi özünəməxsusluqları və fərdi istiqamətləri aradan götürərək hamını eyni səmtə yönəldir, güclü sahə onları böyük təzyiq altında yapışdırır, birləşdirir. Kiçik iradələr böyük güclü bir iradənin təsir dairəsinə düşərək tərkisilah olunur, iradəsizləşir, mənsizləşirlər. Onlar kərpic kimi rahatca üst-üstə düzülə bilmədiyindən və ölçüləri də uyarsız olduğundan birləşdirici amil, sahə, yapışqan çox güclü olmalıdır. Qərb dünyası müxtəlifliyin vəhdəti kimi mövcuddur. Orada fərdi iradələr məhv edilmədən, fərdlərin öz təşəbbüsü ilə əlaqələndirilir, birləşdirilir. Təkcə fərdlərə münasibətdə yox, etnik qruplara, kiçik millətlərə münasibətdə də mədəni- mənəvi müstəvidə müxtəlifliyin saxlanılması mövqeyindən çıxış edən Qərb dünya- sı sosial-hüquqi müstəvidə eyniyyətin, vəhdətin tərəfdarıdır. Lakin bununla belə, başqa xalqlara münasibətdə hüquq bərabərliyi təlqin edən Qərb «kütləvi mədəniyyət» ixrac etməklə yeni müstəqillik əldə etmiş ölkələrin müstəqil mədəni- mənəvi simasının yaranmasına mane olur. Görünür, belə güman olunur ki, mədəni- mənəvi iradə qloballaşmaya doğru siyasi-hüquqi identifikasiya işinə mane ola bilər. Qloballaşma-qərbləşmə şəraitində etnik qruplar, kiçik millətlər də, bax be- ləcə, hərəsi bir rəngə çalan çay daşları kimi qəlibə tökülərək betonlaşırlar. Fərdilik itir, müxtəliflik itir və dünən gözəllik sayılan özünəməxsusluq bu gün çatışmazlıq kimi ortaya çıxır. Bir qranit parçası, bir çay daşı kərpic və ya blok-beton kimi düz- gün həndəsi biçimdə olmadığı üçün dəyərsizləşir, təhqirlərə məruz qalır. Onlar incə və mürəkkəb bir strukturda birləşərək nə isə böyük bir şey əmələ gətirə bilmədiyindən, sadəcə böyük bir şeyin içərisinə qatılaraq itib-batırlar. Yüklə 1,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|