Azərbaycan fəLSƏFƏ VƏ sosial-siyasi

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2012, № 1 
 
 
- 18 -
münasibətin 
funda
içində
Digər tərəfdən, hər iki cərəyan  əxlaqi istiqamətlidir və  fəziləti təbii 
hesab edirlər. Dzen Buddizmdə mövcudata qarşı mehriban 
mentallığını anlama var, bununla yanaşı, ehtiras və arzulara insanda 
qeyri-normallıq kimi baxış da mövcuddur. Meditasiya ağıla forma və 
bağlılıqlardan ayrılmağa imkan verən yeganə praktika kimi yüksək qiymət-
ləndirilir. İndra şəbəkəsinin müqayisəsinə görə, dünya daimi axında və dəyi-
şiklikdə olduqca, mövcudat bir-biri ilə qovuşur. Bu dünya həm də dövrü 
məhv olma və yenidən yaranmaya meyllidir. Dzendə etika təbiətin realiza-
siyasından elə yaranır ki, təbii insan yeri gəldikdə, hissləri ilə onu tuta bilər 
(12). Onun qabağını alan səciyyəvi (tipik) əxlaq deyil, təbiiliklə  dərin 
əlaqəsidir. Oxşar olaraq, stoikə görə, fəaliyyətin meyarı düzgün ağılla (ratio 
recta) izah edilir. Digər tərəfdən, arzu eyni tərzdə tənqid edilir və ehtiyacları 
ödəmədə özünü saxlama ciddi məsləhət olaraq verilir. Stoya vaxtaşırı baş 
verən dünya yanğınına (ekpyrosis) inanır. Bu, dünyanın dəyişkənliyinin və 
hadisələrin qavranılmasına imkan yaradır ki, insan da həmişə öz yaşayışını 
bunlara uyğunlaşdırmalıdır. Hərçənd, stoik filosofu emosiyalarla özünü ra-
hat hiss etmir. Nəticə olaraq, emosiyalar qeyri-təbii olduğundan, onlar möh-
kəm qaydalara əsaslanaraq, filantropiya praktikası üzərində dayanırlar. Ro-
ma “humanitarisi” o elementləri həm nəzəri, həm də praktiki səviyyədə kos-
mopolitliyi gücləndirən kimi nəzərdə tutur ki, bütün insan qruplarını daxil 
etməklə bu nəzəriyyəni genişləndirmiş olsun. Ürəyiyanma qaydasının 
insanlar arasında sadə simbiotizm modelini deyil, davamlı və energetik qay-
ğını diktə etdiyindən insan üzərində bəlli bir ruhi və əxlaqi təsiri vardır. Şəx-
ssiz və nəhəng Kosmosun sadə bir hissi olmadan çox insanın özünü psixo-
loji “şəxs” termini ilə anlamasına görə düşüncə  və öz daxilinə qayıdışdan 
keçən özünüdərk və özünübilmə üçün hələ də müəyyən bir istiqamət vardır. 
Hər iki fəlsəfi konsepsiyada təbiət  əxlaqın daimi mənbəyi və inkar-
edilməz istinadgahıdır. Təbiət insanı ontoloji olaraq yalnız bu kontekstin 
 gerçəkləşdirməklə, bəlli fəzilətli həyata meylləndirir. İnsan əqli səhv 
istiqamətə yönələndə özünü tapmaqda ona doğru yol göstərən təbiətdir. Nə-
ticə etibarı ilə, onların hər iki azadlıq fəlsəfəsidir: onlar, adi teoloji terminlə 
desək, soterioloji istiqamət təklif etmirlər, insanı ehtiraslarına tabe olmaq-
dan, bütün daxili və xarici mütilikdən və əsasən nadanlıqdan (müvafiq ola-

---

Fəlsəfə tarixi
 
 
 
- 19 -
raq, “ignorantia” və ya “avidya”) müdafiə edirlər. Əql, ağıl, insanın təbiətlə, 
həmçinin onun məqsədyönlü kamilləşməsinin təbii  əsası ilə birbaşa  əlaqə 
yoludur. Lakin xüsusi vurğulanmalıdır ki, Dzen Buddizm təlimində insanın 
Bütövlə bir olması  və  şeylərin hadisəviliyini başa düşərək fərqli identiklik 
göstərilmədiyi halda, imperial stoisizmdə fərdi insan əslində qorunur. Eyni 
zamanda stoik və dzen müdriki öz müdrikliklərini kainatdan alan, sözün hər 
mənasında, təbii insandırlar. 
 
Biblioqrafiya
 
 
1.
 
rnim Ab, Ioannes, Stoico
, Vol. I-IV, Lipsiae in 
Aedibus, Teubner, MCMXX
 Sabio en Séneca, Publicaciones 
del Monte de Piedad y Caja de Ahorros de Córdoba y Excma, Córdoba 1984. 
A
rum Veterum Fragmenta
I. 
2.
 
Bodhidharma,  The teaching of Zen (I didaskalia tou Zen), Greek edition, 
translated by Anastasia-Nanou Tsakali, Pyrinos Kosmos, Athens 1993. 
3.
 
Cicero,  De Officiis  (On Duties), translated by Walter Miller, Harvard 
University Press, Loeb, London England 2005. 
4.
 
Conze Edward, Selected sayings from the perfection of wisdom, Buddhist 
Society, London 1955. 
5.
 
De Silva Lily, “The Buddhist Attitude Towards Nature”. In Buddhist 
Perspectives on the Ecocrisis (Wheel Publication No. 346), edited by Klass 
Sandell (Kandy: Buddhist Publication Society, 1987), pp. 9-29. 
6.
 
Deshimaru Taisen, La pratique du zen (I askisi zen), Greek edition, 
translated by Leda Pallantiou, Kalentis, Athens 1995. 
7.
 
Dogen Zenji, “Truth Unfolding”. From Shobogenzo (Fascicle One), 
translated by Bob Myers, 2008. 
8.
 
Edelstein Ludwig, O Stoikos Sofos (The meaning of Stoicism), translated by 
Rozina Burkner, Thyrathen, Thessaloniki 2002.  
9.
 
Epictetus, Dissertationes, Epictetus Discourses, Translated with an introduc-
tion and commentary by Robert F. Dobbin, Clarendon Press, Oxford 1998. 
10.
 
Karabatzaki Eleni, “Oi kosmologikes theseis tis Stoas (The cosmological 
views of the Stoa)”. In Konstantinos Boudouris (ed.), Ellinistiki Filosofia 
(Hellenistic Philosophy), Greek edition, Athens 1994. 
11.
 
Lin-chi Lu (Rinzai Roku), Record of Lin-Chi, Lin-chi I-hsüan (Rinzai 
Gigen), d. 867, Taisho 1985. 
12.
 
Lu Pi-yen (Hekigan Roku), Record of the Green Rock, Yuan-wu K’ o-ch’in 
(Engo Kokugon), 1063-1135, Taisho 2003. 
13.
 
Marcus Aurelius, Marc Auréle (Τά  εἰς  ἑαυτόν), trans. Ε. Bréhier, ed. J. 
Pepin E. Bréhier, Chrysippe et l’ancien stoïcisme, Paris (P.U.F.) 1951. 
14.
 
Martín Sánchez Fátima María, El Ideal del

---

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2012, № 1 
 
 
- 20 -
 Lucius Annaeus, Ad Lucilium Epistulae Morales, translated by R. 
rmes Emil (ed.), Teubner, 
lis, Pyrinos Kosmos, Athens 1984. 
 
 
The way Nature r
t
object of this pap
 occurrence of a 
certain relation be
 to examine this 
very relation and define its parameters in
parative manner. Our hypothesis is 
bas
Предметом вни
ния  природы  в 
редпринял  по-
пытку на основе
 связи 
межд человеком и космосом в ст
 дзэн-буддизме, общность и раз-
личия в их  интерпретациях. Гипотеза автора основывалась на важном поло-
15.
 
Pali Canon (in English translation), 2
nd
 edition, Pali Text Society, London 
2002. 
16.
 
Reydams Schils Gretchen J., The Roman Stoics: self, responsibility and 
affection, The University of Chicago Press, 2005. 
17.
 
Sambursky Samuel, Physics of the Stoics, Routledge, London 1987. 
18.
 
Seneca
Gummere, Vol. I-III, Harvard University Press (Loeb) 1962. 
19.
 
Seneca Lucius Annaeus, Dialogorum libri XII, He
Leipzig 1905. 
20.
 
Seneca Lucius Annaeus, Naturales Quaestiones, translated by T. H. 
Corcoran, Vol. I-II, Harvard University Press (Loeb) 1971. 
21.
 
Suzuki Daisetz Teitaro, Zen (traditional texts), Greek edition, translated by 
Andreas Tsaka
22.
 
Watts W. Alan, O dromos tou Zen (The Way of Zen), translated by Marios 
Verettas, Aurora, Athens 1988. 
Panos Eliopoulos  
The Relation between Nature and Man  
in the Imperial Stoicism and in Zen Buddhism 
(summary) 
eveals itself in the Zen Buddhist and late S oic tradition is the 
er. What we must discern in both theories is the
tween man and th
 our paper we aim
e Cosmos. In
 com
 a
ed on the fact that spirituality is the outcome of the empirical or logical 
presumption (respectively) of integrating man into the corpus of nature. Man has to 
follow nature, under specific terms. Despite the admittance that necessity is a 
universal and inescapable law, man remains knowledgeable and serene
. 
 
Keywords: stoicism, zen buddhism, nature, virtue, man, reason, necessity 
 
Панос Элиопоулос  
Взаимосвязь природы и человека  
в империальном стоицизме и дзэн-буддизме 
(резюме
) 
 
мания автора в статье являются способы самообнаруже-
дзэн-буддизме  и  позднем  стоицизме.  Автор  п
 сравнительного а
явить основные параметры
нализа вы
оицизме и
у 
 

---