Azərbaycan fəLSƏFƏ VƏ sosial-siyasi
Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2012, № 1
Yüklə 5,14 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2012, № 1 - 12
Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2012, № 1 - 12 - və ya digərini seçmək tamamilə öz əlimizdədir ( ἐφ’ ἡμῖν ) 1 . Stoik müdrikinin azadlığı onun özünün daxili metamorfozasını nəzərdə tutur və göstərir ki, onun üçün zəruri olan yalnız hansı yolun üstünlük qazanacağını, nəticə eti- barı ilə nəyin yaxşı və nəyin pis olacağını bilməkdir. Buddizmə gəldikdə isə, insan iztirablarının qarşısını almaq məqsədi ilə o, həyatın müəyyən bir çərçivəli yolu ilə özünə ciddi sərhədlər yaradır 2 . Belə ki, o, prinsipcə, imperial stoisizmdə olduğu kimi, eyni əsas problema- tik və potensial olaraq müqayisəli fərziyyələrdən başlanğıcını götürür. Bud- dizm hərtərəfli, həyat təcrübəsinin bütün aspektləri üzərində refleksiyaya malik fəlsəfədir. Buddistin təbiətə münasibətinin təsvir etmək üçün Pali qaydalarında kifayət qədər material tapmaq mümkündür. Palidə “təbiət”ə uyğun gələn ekvivalentlər “loka” və “yatabhuta”dır. Birinci ifadə adətən “dünya” kimi tərcümə edilir, sonuncu isə hərfən “şeylər olduğu kimi” məna- sını verir. “Dhammata” and “niyama” sözləri Pali kanonlarında “təbii qanun və ya yol” mənasında işlədilir (5, 9-29). İnsan əqli gerçəkliyi, yəni “şeyləri olduğu kimi” dərk edə bilmir. İnsan anlamalıdır ki, o, artıq dünyanın mərkə- zi deyil. O, nə öz hiss orqanlarına inana bilər, nə də həqiqətə yolu əql vasitə- si ilə əldə edə bilər. Bu çərçivədə dünyanı asanlıqla tanıdan bütün anlayışlar itirilir və o, boşluq kimi xarakterizə edilir (sunyata) (2, pass 1). Bundan əla- və, insan təbiətlə, hər hansı bir ilahi forma ilə və ya bəsirətlə əlaqəsini ger- çəkləşdirə bilmir. Dzenin fikrincə isə, təcrübə mövcud olan hər şeydir və ya mənası olan hər şeydir. Verbal və ya hər hansı bir başqa psevdo-obyektiv yanaşma ilə şeylərin nəzərdən keçirilməsi sadəcə olaraq köməyə gəlmir (6, 43). Dzenin əsl mahiyyəti Dzenin özü deyil. Hər şeyin, hətta buddaçı təbiət axtarışlarının atılması, arxada qoyulması lazımdır. Dzen buddist müdriki, faktiki olaraq, özünü unudur: o mənada ki, a) o, öz “Mən”inin sahibi deyil və b) Özə aid 1 «ἐπειδή δύο ταῦτα ἐν τῆ γενέσει ἡμῶν ἐγκαταμέμικται, τό σῶμα μέν κοινόν πρός τά ζῶα, ὁ λόγος δέ καί ἡ γνώμη κοινόν πρός τούς θεούς, ἄλλοι μέν ἐπί ταύτην ἀποκλίνουσιν τήν συγγένειαν τήν ἀτυχῆ καί νεκράν, ὀλίγοι δέ τινες ἐπί τήν θείαν καί μακαρίαν» (9, 1.1.10-12 və 1.3.3). 2 Budda əsas məsələ olan insan iztirabı və onun sonuna birbaşa və ya dolayı aidiyyəti olmayan suallara cavab verməkdən imtina etdi. Fəlsəfə tarixi - 13 - ediləsi heç nə yoxdur. Beləliklə, o, hər hansı bir formaya yapışmır; o, dağ- dır, çaydır və ya buluddur (21, 100-101). Mahiyyət etibarı ilə o, nə hər hansı şəxsin ehtiraslarını daşıyır, nə də onu boşluqdan (sunyata) çıxara biləcək xa- rici təsirlər var, o, stoikin “apatheia” adlandırdığı haldadır. O, talenin və ya təbiətin təsirlərinə tabe olmur, belə ki, tabe olma, bu və ya digər dərəcədə, tabe edən birisinin varlığı mənasına gələrdi, lakin Dzendə belə şəxs tapıla bilməz (22, 157). O, heç vaxt cəhd etmir, buna görə də onun fəziləti heç bir halda mübariz cəhdlərin nəticəsi deyil. Öz mövcudluğunu dünyadakı bütün şeylərin varlığı vasitəsi ilə müəyyən etdiyindən mövcudluğun sirri ona heç bir anlaşılmazlıq ifadə etmir. Dogenin sözləri ilə desək, “Buddanın yolunu öyrənmək özünü öyrənmək deməkdir. Özünü öyrənmək özünü unutmaq de- məkdir. Özünü unutmaq bütün şeylər vasitəsi ilə nurlanma deməkdir” (7). Bu özünəməxsus konsepsiyada Buddist hadisələr dəyişikliklərindən təsirlən- mədiyindən sakit və etinasız qalır. Onun fəziləti məntiqi deyil və sözlə ifadə oluna bilmir; Kosmosa empirik inteqrasiya ilə ifadə olunur. Hətta “yaxşı” və “pis” sosial şərti, real əhəmiyyət daşımayan nominal anlayışlardır (4, pass . 85 (satasahasrika I. 118-119) ). Şeylərə hər cür praqmatik-məntiqi istinaddan ayrıl- mağa baxmayaraq, Dzen-Buddist təlimində insanın Təbiətlə əlaqəsi sadəcə etiraf edilmir, eyni zamanda ciddi şəkildə vurğulanılır. İnsan Təbiətlə əlaqə- sini Bütövlə əlaqə kimi gerçəkləşdirir. Onun mövcudluğu, demək olar ki, poetikdir, çünki o, dünyanın izahını epistemoloji kriteriyalar əsasında ax- tarmır 1 . Universal qarşılıqlı qovuşmada, Mahayana prinsiplərindən biri olan Buddanın Şərtlənmiş Həmfəaliyyət təlimində (pratitya samutpada) insanın təbiətlə əlaqəsinə əsaslı baxış var. Bu baxış Indra's Net-in müqayisəsi əsa- sında göstərilir 2 . Eyni ideya, xüsusilə, bir subyektin başqasında yerləşməsi fikri, San Do Kai (6, 273-280) yapon mətnində rast gəlinir. Qarşılıqlı qovuş- ma ideyası insanla təbiət arasında nə passiv, nə də dominantlığa cəhd edən 1 Yung-Chia-nın maarifçilik nəğməsi: “Who can catch the moon, which is reflected on the water?” (21, 145). 2 Yuxarıda səmada, İndranın sarayının üstündə, saysız qiymətli daşlar bir-birinə keçmiş nəhəng bir şəbəkədə asılıbdır. İşıq bu çoxüzlü daşların üzərinə düşəndə təkcə hər bir daş bütün kosmosu deyil, eyni zamanda şəbəkədəki digər daşlar, onların əksi, əkslərinin əksi də əks olunur. Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2012, № 1 - 14 - harmonik qarşılıqlı əlaqəni xüsusi vurğulayır. Buddaçı etika bu konsepsiya- nı qeyri-zorakılıq (ahimsa) və ya zərərsizlik prinsipləri ilə, yəni hər hansı bir canlıya zərər verməkdən kənar durmaqla istifadə edir. Qeyd edilməlidir ki, bu sistemdə, Dzen aktiv siyasi varlıq deyil və stoiklərin nəzərdə tutduğu ki- mi praktikaya can atmır. Əksinə, Budda bütün canlı varlıqları qorumağa cəhd edərkən, müdrik ilkin olaraq öz təcrübəsi əsasında bilir ki, o, öz “sub- yektiv” izolyasiyasında qalmasına baxmayaraq, heç kim və heç nə heç nə- dən və heç kimdən təcrid olunmur. Təcrübə tək nəfərin özünə “məxsusdur” və ya onun “xəzinəsidir” mənasında şəxsi deyil, müstəqil və heç nə ilə əla- qələnməyən hadisələr, kiminsə həyatına daxil olan, “reallıq olmağa iddialı simvollar” hesab edilir (22, 164-166). Yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq, qeyri-zorakılıq prinsipi əslində o mənaya gəlmir ki, insanlar hər hansı bir canlıya zərər yetirəcəklər deyə, təbii ehtiyatlardan istifadəni dayandırmalıdırlar. Təbiətin hissəsi kimi insan öz fəaliyyətinin nəticələrini anlayır və ehtiyatlardan mümkün qədər qeyri-zi- yankar və faydalı qaydada istifadəyə görə böyük cavabdehlik daşıyır. Bud- dizmin bildirmək istədiyi budur ki, qarşılıqlı qovuşmanı anlamaqla insanın təbiətlə əlaqəsinin dərinləşdirilməsi, qeyri-zorakılıq prinsipindən istifadə ilə təbii mühitlə daha da harmonik yaşama, təbiət haqqında artan biliklər ruhi praktikanın dərinliklərindən qaynaqlanmağa başlayır. İnsanın fərd kimi inki- şaf bacarığı onun yaşadığı mühitlə sıx bağlıdır: təbii aləmdə əxlaq və ruhi inkişaf üçün potensial olaraq çoxlu sayda ruhlandırıcı simvollar var: mavi səma, geniş okean, hündür dağ zirvələri. Lakin hətta bu simvollar da unudu- lur. Hər dəfə “mu-shin” və ya “qeyri-şüuri” (Dzen təliminin kulminasiyası güman edilir) tətbiq ediləndə və təbii ağıl üzə çıxanda, yaxşı və pis karma, cənnət və cəhənnəm olmur; insan öz təbiiliyini, mütləq məlumatlılığı əldə edir və nəticə olaraq formadan azad olur (2, 92-93). Beləlikə, Dzen ani nurlanmaya yol olaraq daxili mistik bir vəhydir, o mənada yox ki “Öz”ün sabit mənbəyi var, o mənada ki insanın daxili təbiəti maneələrsiz yaşana bilər. Təbiətin qeyri-stabilliyini və sonsuz variasiyala- rında qorxu və ağrını möhkəmləndirməklə, insan qaçılmaz olanın əleyhinə mübarizə aparmamalıdır. Buddizmə görə, dəyişkənlik təbiətin əbədi prinsip- lərindən biridir. Hər şey daimi dəyişiklik prosesində formalaşır (sabbe sank- Yüklə 5,14 Kb. Dostları ilə paylaş:
|