Azərbaycan fəLSƏFƏ VƏ sosial-siyasi

Fəlsəfə tarixi
 
 
 
- 15 -
ir 
(11, 1
icmada nümunəvi xarakter kimi bəyənilir və qiymətləndirilir
6
. Tamahkar-
lıq
7
  və israfçılıq
8
  bərabər  şəkildə iki degenerat qütblər olaraq mühakimə 
                                                
hara anicca) və heç nə sabit qalmır
1
. Beləliklə, dünya bölünən (lujjati ti lo-
ko), dinamik və kinetik olaraq müəyyən edilir, o, davamlı olaraq dəyişilmə 
prosesindədir
2
. Təbiətdə statik və sabit “şeylər” yoxdur; onlar daim hərəkət-
dədirlər
3
. Təbiətin tikinti materialı kimi qəbul edilən möhkəmliyin (patha-
vi), axıcılığın (apo), istinin (tejo) və hərəkətliliyin (vayo) əsl elementləri da-
imi dəyişiklikdə olan hadisələrdir, onlar eyni klassifikasiyaya aiddirlər. 
Dünya hər biri uzun zaman periodunu əhatə edən təkamül və parçalanmanın 
dəyişən tsikllərindən keçir. Bu dəyişkənliyə baxmayaraq insan və  təbiət 
arasında qərarlaşmış ziddiyyət və ya konflikt yoxdur. Hadisələrin belə daimi 
gedişində insan hər hansı bir qayda və ya cəhdin köməyi ilə mübarizə 
aparmadan, təbii olaraq inkişaf etməsi vacib, özü-özünün analoji hadisəsid
1). 
Öz xeyrinə görə insan təbii prosesləri başa düşməlidir ki, ehtiyatlardan 
istifadə edə bilsin və təbiətlə harmonik yaşasın. Əgər o, bu xeyirlərdən uzun 
müddətə yararlanasıdırsa, onda təlim  əxlaqi məhdudiyyətlə müşayiət olun-
malıdır. İnsan öz ehtiyaclarını ödəməyi öyrənməli və tamahkarlığının qarşı-
sını almalıdır
4
. Bodhidharmanın təliminə görə isə arzu ontoloji olaraq insanı 
əzabla bağladığına görə, onlardan tamamilə  kənar durulmalıdır (2, 106). 
Buddizm insanların hər cür fəaliyyətində qeyri-tamahkarlıq, kinsizlik, yalan 
danışmamaq kimi fəzilətləri yorulmadan müdafiə edir; bu fəzilətlər təbii 
ağılın sərbəst məhsullarıdır. Aza qane olma (santutthi) Buddizmdə çox tərif-
lənən fəzilətlərdən biridir
5
. Az istəklərlə qane olaraq sadə həyat sürən insan 
 
8
 Dhammapada Atthakatha III, 129 ff. 
1
 Anguttara Nikaya IV, 100. (Bax: 2, 106-107). 
2
 Samyutta Nikaya IV, 52. 
3
 Yağış bu baxışı təsvir etmək üçün ümumi bir misaldır. Baxmayaraq ki, “yağış” ismi 
“şey” kimi ifadə olunur, o, su damlalarının səmadan düşməsi prosesindən başqa heçnədir. 
Bu prosesdən, yəni yağışın fəaliyyətindən savayı, göründüyü qədər, onu kimi statik 
nominal anlayışla ifadə edilə biləcək yağış yoxdur.  
4
 Jataka I, 475 f. 
5
 Dhammapada v. 204. 
6
 Anguttara Nikaya IV, 2, 220, 229. 
7
 Dhammapada Atthakatha I, 20 ff. 

---

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2012, № 1 
 
 
- 16 -
ranan əxlaqi pozğunluq insana elə narahatçılıq verir ki, o, özünüdərk reallı-
    
edilir. Nəticədə buddizm qənaətcilliyi tam hüquqlu fəzilət olaraq qəbul 
edir
1
. 
Hər bir buddaçıdan əxlaqın beş minimum qaydasına əməl etmək göz-
lənilir. Birinci qayda canlıya ziyan verməməklə bağlıdır. Müsbət mənada bu 
qaydada məhdudiyyətsiz “metta”, “mehribançılıq” təsvir edilməklə, canlı 
varlıqlara
2
 ürəyiyanma və  rəğbətin tərbiyə edilməsi nəzərdə tutulur (5, 9-
29). Karaniyametta Sutta bütün kiçik və böyük, görünən və görünməz, yaxın 
və uzaq, doğulmuş və doğulacaq bütün varlıqlara ehtiram və mehriban mü-
nasibət buyuruğunu verir
3
. Birisinin öz həyatı özünə dəyərli olduğu qədər, 
başqasının həyatı da onun üçün dəyərlidir. “Metta” əxlaqlı insanın fəaliyyə-
tindən zəruri olaraq yaranmır, əksinə, çaxnaşma, düşmənçilik və ziddiyyət-
lərin qarşısı alınsın deyə, tam fəaliyyətsizliyə işarə verir (22, 202). Bundan 
əlavə, kammanı anlama və yenidən doğuluş Buddaçını bütün həyata rəğbət-
lə yanaşmanı qəbul etməyə hazırlayır. Onun inancına görə, insanın altinsani 
vəziyyətlərdə yenidən doğuluşu mümkündür. Bu baxışı müdafiə etmək üçün 
Kukkuravatika Suttaya kanon olaraq istinad edilə bilər
4
. Buddaçının fəzilət 
anlayışı yuxarıda qeyd edilənləri qəbul edir və  həmçinin canlı varlıqlara 
qarşı sakit, qeyri-zorakı münasibətə çağırır. 
Buddanın davamçılarına daimi məsləhəti budur ki, meşə və dağlar ki-
mi təbii məskənlərdə yaşasınlar. Belə yerdə insan fəaliyyətinin narahatçılığı 
olmadan sakit meditasiya ilə səylə məşğul ola bilərlər
5
. Buddizm sülhsevər-
liyində  və sakitliyində buddaçı  təbiəti anlamaq üçün əsl özünü oyanmağa 
şərait yaradan zəruri amillərin olması nəzərdə tutulur. Baxmayaraq ki, sakit-
lik “ruhi düşkünlük” adlandırılan qorxu, tamah, nifrət və yalanın aşağı istək-
lərinə bulaşıq olanları itaətdə saxlayır. Bhayabherava Sutta hətta meşədə bu-
daqla birlikdə enən yarpaqların xışıltısının təmiz olmayan ürəyə necə qorxu 
saldığını təsvir edir
6
. Tamahkarlıq, acgözlük, xəsislik və aqressivlikdən ya-
                                             
1
 Vinaya Pitaka II, 291. 
2
 Digha Nikaya I, 4. 
3
 Sutta-nipata vv. 143-152. 
4
 Majjhima Nikaya I, 387 f. 
5
Majjhima Nikaya I, 118; Samyutta Nikaya IV, 373.  
6
 Majjhima Nikaya I, 16-24. 

---

Fəlsəfə tarixi
 
 
 
- 17 -
tlə əlaqəsinə dair başqa, xüsusilə, bizim burada 
çətinl
və təb
insanmərkəzçidir və belə dərin əsaslandırmaya ehtiyac duymur. 
ğını aşkarlayan bu fəaliyyətin kəsilməsinə dözə bilmir. Budda və onun da-
vamçıları təbii gözəlliyə böyük zövq və estetik ödənmə mənbəyi kimi hör-
mət göstərirlər. Özlərini dünyəvi hissi həzlərdən təmizləyən müqəddəslər tə-
bii gözəlliyə xüsusi ehtiram hissi bəsləyirlər. Oxşar olaraq Dzen Buddaçı 
şair təbiətdən və  əsasən öz qəlbindəki hisslərdən ilham alır; o, təbiətlə 
emosional bağlılıq yaşayır. 
Təbiət və insanın təbiə
iklə  də olsa toxunduğumuz ontoloji, metafizik və estetik aspektlərdə, 
məsələlər üçün çoxsaylı arqumentlərə ehtiyacın olmasına baxmayaraq, 
çıxarılan nəticə budur ki, oxşarlıqlar daha çox onların əxlaq nəzəriyyələrin-
də özünü göstərir. Eyni zamanda Dzen Buddizm və imperial stoisizmin in-
san və  təbiətə münasibəti ilə bağlı holistik yanaşmanı  nəzərdə tutmaq çox 
yararlıdır. Belə yanaşma yalnız insanın təbiət daxilində (nəhəng və balans-
laşdırılmış orqanizmin bir hissəsi kimi) mövcudluğunu deyil, həmçinin 
təbiətin insan daxilində dinamik və determinativ yolla mövcud olduğunu 
zəruriləşdirir. Təbiət və insan arasında bu əlaqənin əsas məqamları və onun 
nəticələrinə gəldikdə isə, qısa və müqayisəli şəkildə aşağıdakı kimidir. 
İki düşüncə məktəbi arasında əsas fərq budur ki, Dzen Buddizm insan 
iət, insan və onun özü, xeyir və şər, hətta mövcudluq və qeyri-möv-
cudluq arasında dualistik əlaqəni qəbul etmir. Başqa sözlə, obyekt və sub-
yekt deyilən bir şey yoxdur, insan və təbiət vahid gerçəkliyin yalnız mücər-
rəd sərhədləridirlər (22, 161; Bax: 4, pass 92 
(pankavimsatisahasrika 500-501)
). 
Hər şey ağılın əksidir, öz ruhi başlanğıclarından uzaq olduqda mövcud ol-
mayan, yəni tam doğulmamış boşluqdur (21, 96-97). Şeylərin Özü çatışmır, 
belə ki, insan da özünü təbiətdən ayrı olaraq tam gerçəkləşdirə bilməz. 
İnsanın məqsədi təbii ağılı kultivasiya etməkdir, yəni ağıl heç bir dualistik 
və ya bölücü fərqləndirmə tanımır, ağıl “şeyləri olduqları kimi” tanıya bilər 
(21, 31; 2, pass. III). Digər tərəfdən, insan üçün təbii dünyada dominantlıq 
etmək daha zəruri deyil; dünya dilə və insan əqlinə sığmayan, idraki klassi-
fikasiyaların fövqündə, vahid və funksional, tamamilə xalis olaraq qalır. Bu 
yanaşmaya görə, Dzen təbiətdən gələn estetik həzz və ya qane olmaya icazə 
verdiyi və bunu başa düşdüyü halda, stoisizm bütün inkişafı boyu daha çox 

---