Azərbaycan m iLLİ elm lər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ

ümumi şəkildə hərtərəfli tərbiyə görmüş mənasmdädır.
O ğlan  uşaqlarm m   əm ək  tərbiyəsinə  7-8  yaşm dan 
başlayırdılar. Onlar mal-heyvanm suvarıhnası, örüşə apani- 
ması, tövlənin təmizlənməsi, torpağm əkin üçün hazırlanması, 
suvarıbnası, qış odununun hazırlanması və s. işlərdə yaşhlara 
kömək edirdilər.
Uşaqlarm əmək tərbiyəsi zonalar üzrə fərqlənirdi: düzən 
zonada daha çox əkinçilik, dağhq zonada maldarhq adətləri, 
qaydalan  mənimsənilirdi.  Sənətkar,  xırda  alverçi  (çərçi) 
ailələrində oğlan uşaqlan bu sahəyə alışdmhrdı. Heç təsadüfı 
deyil ki,  30-cu  iUərə qədər Naxçıvanda  adları  çəkilən  işlər 
ənənəvi  xarakter daşıyırdı.  Yəni  dəmirçinin  oğlu  dalıa  çox 
dəmirçiliklə,  dəiləyin  oğlu  dəlləkliklə,  papaqçmm  oğlu- 
papqçıhqla və s. məşğul  olardı.
Araşdırmalar göstərir ki, valideynlər tərbiyə məsələlərində 
daha  çox  ənənəviHk  prinsiplərinin  qorumnasma  əmək  tər- 
biyəsinə,  uşaqlann  mənəvi,  fıziki  inkişafma  xüsusi  diqqət 
yetirmişlər  Oğlan  uşaqlarma  mərdlik,  vətənə  məhəbbət, 
silahdan  istifadə  etmək,  at  minmək  və  s.  bu  kimi  cəhətlər 
aşılayırdılar.
Uşaqlarm tərbiyəsində, onlann fıziki və zehni inkişafmda 
m üxtəlif  oyunlar  başhca  yer  tuturdu.  Oyunlar  uşaqlarm 
yaşma uyğun qurulurdu. 7-8 yaşiı uşaqlarm oyunlan cinslərə 
görə  fərqlənmirdi.  Bu  yaşda  daha  çox  «Evcik-evcik», 
«Siçan-pişik», «BənÖvşə», «Qəcəmə-daş» və s. sadə oyunlar 
oynamrdı.  Sonrakı  yaş  mərhələsində  oğlan  uşaqları  daha 
çətin  oyunlar  oynayırdılar ki,  qızlar belə  oyunlarda  iştirak 
edə  bilmirdilər.  Oğlanlarm  oyunlarmda  meydan  əsas  yer 
tuturdu. Oyunlarda istifadə edilən başhca alətlər:  daş, ağac, 
qayış, top,  ip, atla bağh oyunlarda at və s. idi.
Oğlan  uşaqian  qızlardan  fərqli  olaraq  7-8  yaşmdan

---

başlamış  m üxtəlif  meydan  oyunlarmda  iştirak  edirdibr. 
B e b   meydanlar  məhəllənin  və  ya  kəndin  mərkəzində, 
kişilərin  toplaşdığı  yerdə  olurdu.  «Qayışa girmə»,  «Cızığa 
salma»,  «Atlardan  kimin  atı»,  «Kavur,  Saleh, Mindilli» və 
s.  bu  kimi  oyunlar  uşaqlarda  dözüm,  mətanət,  kollektivin 
mənafeyini güdmək kimi mühüm cəhətlər aşılayırdı. Hərbi 
oyunu  xatırladan  «Qalaşəngi»,  «01ü  yerinə 
ginTiə» 
və  s. 
onlardan  strateji  mövqe  tutmaq.  taktiki  keyfiyyətlər  tələb 
edilirdi.
Uşaqlann zehni inkişafmda «Yerüstü şahmat», «Cızığa 
düzmə»,  «Lağ-lağ»  kimi  oyunlar  mühüm  rol  oynamışdır. 
Şeir  forması  sözlərlə  müşayət  olunan  oyunlar  isə  fıziki 
hazırlıqla yanaşı, nitq mədəniyyətinin inkişafına böyük təsir 
göstərirdi:  «Əzəii başdan gərək»,  «İllə-illə»,  «Hostana» və 
s. bu tip  oyunlardandır.
Oğlan  uşaqlarmın  zehini  və  fıziki  inkişafmda,  milli 
vətənpərvərlik  tərbiyəsində,  mənəvi  münasibətlərin  for- 
malaşmasmda böyük əhəmiyyət kəsb edən meydan oyunları 
və  meydan  münasibətlərindən  ayrıca  olai'aq  bəhs  etmək 
istərdik.
Yekun  olaraq  demək  olar  ki,  son  dövrlərdə,  xüsusən 
XX yüzilliyin 70-ci iÜərindən başlayaraq bir sıra milli uşaq 
oyunları  unudulmuş,  uşaqlarm  tərbiyəsində  milli  etigetlər 
xeyli zəifləmişdir. Bunlan bərpa etmək, tərbiyədə milliliyin 
qorunub  saxlanması  məqsədi  ilə  etnopedaqogika,  ailə  pe- 
daqogikası,  milli  uşaq  oyunları,  uşaq  folkloru  ilə  bağlı 
tədqiqatlarm genişiəndirilməsinə böyük ehtiyac vardır.

---

2 . 4 . M E Y D A N :   F I Z I K I V Ə   M Ə N Ə V I   T Ə R B İ Y Y Ə
M Ə R K Ə Z İ
Biz  digər  m əsələbrdə  olduğu  kimi  meydanla  bağh 
araşdırmalarda  da  uzun  ilb rin   yaddaşma,  tarixi  Naxçıvan 
ərazisindən toplamııış etnoqrafık çöl materiallarma, onlann 
tarixi  mənbələrlə  qarşılaşdırmalanna  əsaslanmışıq.  40  ilə 
yaxmdır bir ucu  Səlimin gəldiyi,  bir tərəfı Bazarçay  dərəsi 
gəzib  dolaşırıq ulu türk yurdu Naxçıvanı, tarixən ona bağlı 
olan  bölgələri.  Yaxşı  xatırlayıram,  bir  zamanlar  mənim 
tədqiqata ilk başladığım illər idi, tanmmış etnoqraf Teymur 
Bunyadov dedi ki, Qadir, Naxçıvan etnoqrafıyası tam açılıb 
yığılmamış pambıq tarlasma bənzəyir, o, vaxtmda yığılmasa 
tökülüb məhv olacaqdır.  Sonra əlavə etdi ki, bizlər buralara 
ara-sıra  gəlirik.  Bu  işlər  sənin  öhdəndə  qalacaq.  Zəngin 
material var, onları toplayarkən heç nəyi unutma.  Tədqiqat 
sahənlə yanaşı  imkan  daxilində xalqla bağlı hər şeyi topla. 
Beləcənə,  bu  yurdun  qədim  yaşayış  məskənləri,  adəti, 
inamlar sistemi, əhalinin məşğuliyyəti, ümumiyyətlə, maddi 
və  mənəvi  mədəniyyətinin  m üxtəlif sahələrinə  aid  zəngin 
material  toplandı.  Ən  zəif  araşdırdığımız  sahələrdən  biri 
uzunömürlülük məsələləri idi ki,  1984-cü ildə Ümumittifaq 
səviyyəli  ekspedisiyanm  tərkibində  bu  sahədə  də  geniş 
araşdırmalar apardıq. Nəticədə təklikdə və o dövrün tanınmış 
demoqrafi V.I.KozlovIa birlikdə Naxçıvanda uzunömürlülüklə 
əlaqəli bir neçə yazımız nəşr edildi.
Çöl materiallarmın toplamnasında 1982-ci ildə Sisyan, 
1983-cü ildə Dərələyəz bölgələrinə etnoqrafık səfərlərimiz 
xüsusi  yer  tutmuşdur.  M əhz  bu  səfərlər  nəticəsində  tarixi 
Naxçıvanla ələqəli geniş materiallar əldə edildi. Araşdırmalann 
əsas  istiqaməti  ailə  məişəti,  qədim  inamlar  sistemi,  etnik

---

kimlik  məsələləri  olsa  da  ara-sıra  ənənəvi  tərbiyə,  milli 
uşaq  oyunları,  xalq  pedaqogikasma  aid  məqalələr  də  nəşr 
etdirdik(17,  s .18-20;  51,  s.106-107;  52,  s.38-39).  1983-cü 
ildə Moskva şəhərində müdafıyə olunan «AzərbaycanIılarda 
müasir  ailə  məişəti»  (Naxçıvan  materialları  əsasmda)  adlı 
dissertasiya  işinin  "Uşaqlarm  doğulması  və  tərbiyəsi  ilə 
bağlı  adətlər,  inamlar”  adlı  yanm   başlığmda  bu  məsələ 
geniş təhlil edilmişdir. Sonrakı illərdə ailədaxili münasibətlər, 
uşaqlarm  fiziki  və  zehni  tərbiyəsi,  milli  uşaq  oyunlan  ilə 
əlaqəli keçirilən bir sıra konfranslarda məruzələrlə  çxxışlar 
etmişdik. Beləliklə,  özümüz də fərqində olmadan, o dövrdə 
__
SSRI-nin ayrı-ayrı şəhərlərində nəşr edilmiş yazılar diqqəti 
cəlb etmiş, hətta «CoBexcKaH 
3THorpa(|)iıa» 
Jumahnm  1985- 
ci il saymdaNaxçıvan Elm Mərkəzində, bizim rəhbərliyimiz 
altmda bu  sahədə geniş  araşdırmalar apanldıgı yazılmışdı.
1985-ci  ildə  Moskvada  milli  uşaq  oyunlan  ilə  əlaqəli 
«Hrpı>ı Hap
0
;i
0
B CCCP» adh kitab yüksək tirajla nəşr edildi 
və Moskva şəhərində keçirilən Beynəkalq Kitab Yarmarkasm- 
da  günıüş  m ükafata  layiq  görüldü.  K itabda  bizim  də 
məqaləmiz  nəşr  olunmuşdu  (50,  s. 175-179).  Mükafatdan 
müəlliflərdən  biri  kimi  müəyyən  miqdar  da  mənə  düşdü. 
Bütünbunların nəticəsində mən  1986-ci ildə SSRİ Pedaqoji 
Elmlər Akademiyası Tərbiyənin Ümumi Problemləri  insti- 
tutunda  Xalq  Oyunları  Şurasmm,  1992-ci  ildə  isə  Rusiya 
Xalq Pedaqogikası Assosiasiyasmm üzvü seçiidim.  Bunlar 
keçici  və  keçmişdə  qalan  idi.  Ən  başlıcası  isə  zaman 
keçdikcə  əlimizdə  etnoqrafıya elminin m üxtəlif sahələrinə 
aid zəngin materiallar toplandı ki, onun müəyyən hissəsindən 
müxtəlif kitab  və  məqalələrin  yazılmasmda  istifadə  etsək 
də çoxu xammal olaraq qalır. İndi çöl dəftərlərini vərəqlədikcə 
yazılması nəzərdə tutulan, müəyyən hissəsi işlənib yanmçıq

---