Azərbaycan m iLLİ elm lər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ

Bu 
daiTilarda 
çoxlu 
c ız ıq  
atmışam,
Uşaqlarm aşıqlarm udmuşam,
Qurğuşunlu saqa alıb satmışam (21. s.51).
Ustadm evin tistündə aşıq oynadığı bəlli olur. Naxçıvanda 
da evlərin  üstü  dam  adlanır. Aran bölgəİərİndə qışda qar az 
olduğundan uşaqlar məhəllə meydanlannı təmizləyib orada 
oynayırdılar. Dağ kəndlərində isə evlərin üstü, darm təmizlənər 
və  orada  oynayardılar.  Bu  təbii-coğrafı  şəraitlə  də  əlaqəli 
idi. Dağ kəndlərində ənənəvi evlər, köməkçi tikiİlər dağ ya- 
maclarmda salınmaqla arxası  yer səthi,  yəni  dağm,  təpənin 
yamacı  ilə  eyni  səviyyədə  olurdu.  Bir  çox  halda  bir  evin 
damı  digər  evin  həyəti  idi,  Ona  görə  də  uşaqlar  evlərin, 
tövlələrin üstündə oynayardılar. E1 arasmda deyirdilər: «Aşığı 
oynamaq  üçün  yığarlar,  pulu  xərcləmək».  Nağıllarımızda, 
el  arasmda həddi buluğa çatmayan,  evlənmək haqqı qazan- 
mayanlara  «hələ  onun  aşıq  oynayan  vaxtıdu*))  deyirdilər. 
Evlənməyi haqq etməyən oğlana istədiyi qız tərəfmdən aşıq 
göndərilməsi  adəti  də  olmuşdur.  Yəni,  sənin  hələ  aşıq
•  
_
oynayan  vaxtmdır...  Aşıq  oyunları  ilə  əlaqəli  I.ƏIiyevin 
«Azərbaycan  etnopedoqogikası»  kitabınm   «Aşıq-aşıq» 
oyunları bölümündə geniş məlumat vardır (  13, s.203-223).
Bu meydanda çox oyunlar, oyunçular, meydan sulayanlar 
olub.  «Cızığasalma»,  «Atlardan kimin  atı»,  «Mola  haray», 
«M ozu-m ozu»,  «Eşşəyinə  arpa  ver»,  «H ostana»,  «Ip 
sürütləm ə»,  «Ə zzəli  başdan  gərək»,  «Q ayışagirm ə», 
«Dirədöymə», «Ciqərəqatma», burada admı saya bilmədiyim, 
xatırladıqca bizləri uşaqlığımıza aparan, bir zamanlar el-el, 
oymaq-oymaq gəzib dolaşdıqca topladığım çox saylı oyunlar 
oynamb.
Oyunlar uşaqlai'in fıziki gücü, mənəvi dünyası idi. Onlar 
cinsə və yaşa görə fərqlənərdi. Hər şey evdən, təndir başmdan,
99

---

kürsüdən başlayardı. Burada oynanardı, «İynə-iynə», «ƏIimi 
siçan  dişlədi»,  «Siçan-pişik»,  «Atam-babaın  güney  bacı», 
«Ya  bundadır-ya  bunda»,  «Yaşıl  muncuq  kimdədir»,  «Gi- 
zlən-qaç»  («Gizlən-parç»),  nə  qədər  incə,  kövrək  düşüncə 
tələb  edən,  cins  bilməyən,  evlərdə,  həyətlərdə  oynayıb 
tədricən  meydana  getmək  hüququ  qazandıran  oyunlar  və 
oyunçular.  Bu  oyunlarm  hər  birinin  öz  aləti  vardı.  Hamısı 
da  ətrafda,  yerli  idi;  daş,  ağac,  sümük,  ip  və  s.  Kim  isə 
düzəltməzdi bunları. Ancaq uşaqlar özləri edərdilər. Hər kəs 
çalışardı ki,  onun  aləti  daha yaxşı  olsun. Allahım!  nə qədər 
lopik  daş  axtarardıq.  Harada  görsəydik  həmin  daşları  evə 
gətirərdik ki, oniaıia «Lopik daş», «Ciqərəqatma», «Pozma», 
«Yeddidaş» oynayaq. Meydana qaldmnaq üçün daş gətirilirdi. 
Uzağa  daş  atmaq,  daşı  dizə,  quşağa,  sinəyə  və  baş  üstünə 
qaldırmaq.  Hər hansı  bir daşı  müəyyən məsafəyə  apannaq. 
Daş  həm  alət  idi,  həm  də  oyun  vasitəsi.  Hər  məhəllədə 
böyük dibək daşları vardı.  Daşdan idi məhəllə çeşmələrinin 
hovuzlan, başı bəzəkli, çərhovuzlu, novlu kəhrizləri, çeşmələri, 
meydanlar onlannyanmda idi. Çox oyunİan ağacla oynayardıq. 
Az qala hər oğlan uşağınm çilingi, ələyatan ağacı (tubuluğu) 
var idi. Ağacla  daha çox iki  o^oın  oynanardı:  «ÇiIik-ağac», 
«İllə-illə».  «Çilik-ağac» bütün Azərbaycan üçün xarakterik 
olmuşdur.
Bu xırmanda «aradanxır» oynardıq,
Comalaşıb qarışqatək qaynardıq,
Yavaş-yavaş baxçalara ağnardıq,
Ağaclardan çilik-ağac kəsərdik,
Qoruqçunun qorxusundan əsərdik.  (21, s.51) 
Ağaclarla qıhnclaşma,  arxaya qoyma və  s.  oyunlar da 
oynanardı.
Topla  oynanılan  oyunlar  da  var  idi:  «Topa  ginnə»,

---

«Ölü  yerinə  gimıə»  və  s.  O  dövrdə  indiki  kimi  alabəzək, 
m üxtəlif  formalı  toplar  yox  idi.  Boynumuzu  çiynimizə 
qoyub anaİarımıza, nənələrimizə, bizdən böyük, tikiş tikmək 
bacaran  bacılanmıza  yalvarar,  arxalarmca  dolaşardıq  ki, 
bizə bərk parçadan, palaz-paltar qırıqlarmdan top tiksinlər. 
Vay  onda  idi  ki,  uşaqlardan  kiminsə  rezin  topu  olaydı. 
Artıq,  top  oyununun  təyinedicisi  o,  idi.  Hər  şey  bir  yana 
birdə baxırdm ki, o uduzanda, məğlub olanda topu götürürdü 
ki, topum cırılır. Yenidən özümüzün parçadan düzəldilmiş, 
böyüklü-kiçikli «toplarımıza» ümid qalırdı. Bunlar içərisində 
ən yaxşısı keçədən düzəldilən idi.
Oyunlar  daha  çox  hərəkətli  olmaqla  uşaqlarm  fıziki 
inkişafmda əsas  rol  oynayırdılar.  Lakin  oyunların  müxtəlif 
saymacalarla başlaması,  bir sıra oyunlarda fıziki hərəkətin 
şifahi nitqə uyğunlaşdmlması uşaqlarm zehninin və nitqinin 
inkişafına ciddi təsir göstərirdi. Bu oyunlardan «Ocaq yandı, 
su  qaynadı»,  «Ana məni  qurda vermə»,  «İIlə-ilIə»,  «ƏzəIi 
başdan gərək», «Lağ-lag», «Atlardan kimin atı». At demişkən 
ustad Şəhriyann:
Ay,  özümü o əzdirən günlərim,
Ağac minib at gəzdirən günlərim (21.S.40).
Sözləri  xatırnna  gəlir  və  özümün  də  ağac  minib  at 
gəzdirməyim  yadıma  düşür.  Atçıhqla  bağh  çox  şey  vardı 
orada.  Cilav  (cilov)  əvəzi  ip,  qamçı,  simvolik  olaraq  atı 
bağlamaq,  guya  tərlədiyi  üçün  ona  su  verməmək.  Ağac 
minib  at  gəzdirənlərin  ağacdan  qıhncları;  gilənar,  alça 
ağaclarından  əyməsi,  oxu,  yayı,  bərk  ipdən,  daha  çox 
kirişdən  olan  kamanları  var  idi.  Onlar  özlərini  süvari 
döyüşçülər  kimi  aparırdılar.  Beləliklə,  ilk  ağac  minmədən 
başlanardı meydanlarda at yanşij mərd yarışı, qıhnc qurşama, 
ox  atma,  vətəni,  eli  qoruma.  At  çapan  özünü  Koroğluya,
101

---