Azərbaycan m iLLİ elm lər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ

m əişət  m ünasibətlərini  qarşılıqh  şəkildə  araşdırmışıq. 
«Bilqamıs» dastanmda göbək kəsmə ilə bağlı olaraq insana 
müəyyən hüququn verilməsi adəti diqqəti cəlb edir. Bilqamısın 
hərəmxanaya sərbəst getmək hüququndan bəhs edən Şamxat 
bu  hökmün  ona  göbəyi  kəsiləndən  verildiyini  bildirir.  (7, 
S.21) 
Göbəkkərtmə ilə müəyyən hüquqlarm verilməsi adəti 
3ütün türk xalqlarma məxsusdur. Onlar arasmda göbəkkəsmə 
zamanı  nikahlama  mərasimi  geniş  yayılmışdır.  Bu  məsələ 
iiə  bağlı «Kitabi-Dədə  Qorqud»da Bayburanm oğlu Bamsi 
Beyrək boyunda Baybican bəy  deyir:  «BəkIər, Allah-Təala 
mənə  bir  qız  verəcək  olursa,  siz  tamq  olun,  mənim  qızım 
Baybura  bəgin  oğluna  beşikkərtmə  yovuqlu  oIsun!'’(16, 
S.52). 
Beşikkərtmə  etnoqrafık  ədəbiyyatda  «göbək  kəsdi» 
kimi də işlədilir. Uşaqlarm «göbək kəsmə»-nişanlama adəti 
Azərbaycan  türklərində  XX  yüzilliyin  əw əllərinə  qədər 
mövcud olmuşdur. Ümumiyyətlə, türk xalqlarmda uşaqlarm 
gələcək  taleyində  göbəyin  kəsilməsi  və  düşmüş  göbəyə 
münasibətin  böyük  rol  oynamas]  inamı  geniş  yayılmışdır. 
Altay,  Orta  Asiya  və  Sibir  türkİərində  uşağın  göbəyinin 
düşmüş  hissəsi  xüsusi  torbalarda  qorunur.(88.  s.98) Azər- 
baycan, Ön Asiya türklərində göbəyin düşən hissəsinə cinsə 
görə  münasibət var.  Naxçıvanda  hələ  də  belə  inam  vardır 
ki,  uşağm göbəyini harada basdırsan,  o lıəmin yerə meyilli 
olar.
Azərbaycan türklərində övladlığa götürmə, qardaşlaşma 
ilə  bağh  çox  qədim  inamlar  və  adətlər  mövcuddur.  Bu 
məsələdə  başhca  rolu  ana  oynayır.  Xüsusən,  körpə  uşağı 
övladlığa götürdükdə ana onu köynəyinin yaxasından keçirir 
və uşaq doğma hesab olunur. Böyük yaşlı uşaqlar isə xeyir- 
dua  ilə  övladhğa  götürülür  və  doğma hesab  edilir.  Adətin 
izləri  müəyyən  cəhətdən  şumerlərlə  bağlanır.  Bilqamıs  öz
113

---

dostu Enkidunu anası Ninsunun yanma aparıb deyir:-Xeyir- 
dua ver ona,  qoy mənə qardaş olsun. Ninsun onlarm Hum- 
babanı  öldürməyə gedəcəklərini bildikdən  sonra Enkidunu 
çağınb ona belə söyləyir:
«Eııkidu, ey qüdrətİi,  ey mənim doğmadığım!
Tanrı üçün qurbanlıq, kahinlər, qızlar İlə 
Mən səni Bilqamısa sirdaş elan etmişəm»,
Çıxarıb Enkidunun boynuna tilsim asdı.(7,  s.33) 
Bundan  sonra  dastan  boyu  Enkidu  Bilqamısın  yaxm 
dostu,  qardaşı kimi təsvir edilir.
Dastanda  Bilqamıs  və  Enkidu  Humbabanı  öldürmək 
üçün səfərə çıxarkən Ninsunun onların arxasmca su atması 
və  sağ-salamat  qayıtmaları  üçün  un  qurban  qoyması  ilə 
bağh  inam  və  adətlər  Azərbaycan  türklərinin  məişətində 
indi də geniş şəkildə qahr.  Dastanda deyihr:
İgidlərin ardınca bir cam təmiz su atdı,
Pillələrə çıxıb  o evin damma qalxdı.
Qalxıb tərif dedi O,
Şamaşm şərəfmə,
ƏUni göyə tutdu, un qurban qoydu O,
Şamaşm şərəfmə.  (7, s.32)
Azərbaycan türkləri suyu aydmhq hesab  etməklə uzaq 
səfərə çıxanm sağ-salamat qayıtması və işinin uğurlu olması 
üçün  onun  arxasmca  su  atarlar.  Un  qurban  qoyulması 
adətinin paraleli Naxçıvan ərazisində daha geniş yayılmışdır. 
Böyük  bir  xatadan  qurtarana  deyirIər:-«Bir parça  çörəyin 
övsanaya  düşüb»,  «Allahm  sənə  yazığı  gəlib,  isti  çörək 
yandınb paylat». Bizcə, şumerlərdə mövcud olmuş  adət və 
inam çox cüzi transformasiya ilə indi də yaşayır.
«Bilqamıs» dastanında verilmiş bir sıra deyimlərj Azər- 
baycan türklərinin atalar sözləri və zərb-məsələlərinə uyğun
114

---

gəlir.  Humbaba  ilə  döyüşə  gedərkən  Bilqamıs  söhbət  açıb 
Eııkiduya söyləyir:
«TəkIikdə inan bizə o heç nə edə bilməz.
Aynhqda bizim də əhmizdən iş gəlməz.
Sıldırun tək keçilməz, ikihkdə keçilər»,
•   #
Uçqat hörülmüş kəndh* asanhqla qırılmaz,
Bir ciit şir balasımn gücü şirdən az olmaz!(7, s.32) 
Buna uyğun  olaraq Azərbaycan  atalar sözləri və zərb- 
məsələlərində deyilir:
Tək əldən səs  çıxmaz.
E1 gücü,sel gücü.
E1 bir olsa, zərbi kərən smdırar və s.
Təkcə  atalar  sözləri  və  zərb-məsələlər  baxunmdan 
deyil,  qədim  şumerlərin  alqış  və  qarğışları  ilə  oğuz-türk 
alqış  və  qarğışları  böyük  yaxmlığa  malikdir.  Evlənmək 
təklifı ilə Məlaikə İştar Bilqamısa aşağıdakı alqışı  deyir: 
Sən evə buyuranda, daxil olanda bizə,
Öpsün  ayaqlarmı döşəməm, evim, taxtım,
Qarşmda diz çöksün sənin dövlətlilər, ağalar,
Sənə xərac verilsin bol məhsulu düzlərin,
Neməti təpələrin.
Keçilərin üç bala,
Qoyunun əkiz doğsun,
Yük daşıyan eşşəyin 
Qatıra çatsm sənin.
Cəng arabasmda atlaryürüşdə dönməz olsun, 
Boyundumq altmda gedən öküzlərinin
Əvəzi tapılmasm.(7, s.46-47)
«Kitabi-Dədə  Qorqud»  dastanmda  isə  Dədə  Qorqud 
boy boylayıb böylə deyirdi:-”Qarlı qara dağların yıxılmasm. 
Kölgəlicə  qaba  ağacm  kəsilməsin.  Qamən  axan  körklü
115

---

suyun  qurumasm  (qanatlai'm  qırılmasm).  Qadir  tanrı  səni 
namərdə möhtac etməsin. Çaparkən ağ-boz atm büdrəməsin. 
Çalışanda qara polad üz qılmcm kütəlməsin...”
Azərbaycan  türklərinin  alqışlarmm  bəzilərinə  diqqət 
yetirək: Dövlətin başmda aşsm. Bucağm dolu olsun. Məhsulun 
ocaq  vursun.  Düşmənin  puç  olsun.  Namərdə  möhtac  ol- 
mayasan və s.
Alqışlarla bərabər, şumerlərin və Azərbaycan türklərinin 
qarğışlan ciddi yaxmhğa malikdirlər. «Biİqamıs» dastanmdakı 
və  bizim  Naxçıvan  ərazisindən  topladığımız  qarğışlarm 
qarşıhqh tutuşdurulması bu yaxmhğı aydm şəkildə göstərir. 
Müqayisə  üçün  əw əlcə  «Bilqamıs»dakı,  mötərizədə  isə 
bizim topladığımız qarğışları təqdim edirik:
Gəl,  a y a v a  gəzəntə, sənə dilək diləyim.
(A küçələr yavası, gəzəntə).
Kökəİmiş qızlarmı sevə biknəyəsən sən.
(Bala böyüdüb barmı görməyəsən).
Onlarla toy-düyünə, şənliyə,  getməyəsən.
(Övlad toyu görməyəsən, oğul evəndirib, 
qız ərə verməyəsən).
Evində heç bir zaman sevinib güiməyəsən.
(Səni görüm üzün güiməsin).
Dörd yokm ayrıcmda səfıİ dolanasan.
(Səni görüm küçəiərdə qaİasan).
Divarİarm dibində yatmaq adətin oİsun. 
(Divarlarm dibində sərgəndar qalasan).
t
Usta daman evinin üstünü düzəitməsin 
(Evin başma uçsun, yurdun-yuvan dağılsm).
Uçuq divarianna çöİ yarasaiarı  dolsun.
(Evin xaraba qaİsm, yurdunda bayquşiar ulaşsm). 
Ocağında qonaqİıq, nədə bir şənlik oİsun.

---