Azərbaycan m iLLİ elm lər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ

Ağ adlanan meydanlar!  Sizi çox ucuz, oyunçusu ola bilmədiy- 
imiz, daha çox teievizorlardan izlədiyimiz, bəzən özümüzu 
unudub  qeyri  ixtiyari  bağırdığımız  meydanlara,  oyunlara 
dəyişdik. Meydanlar ağ olmazdı, onlarmüzünü igidlər ağar- 
dardılar.  İki  meydan  sulayan  var  idi.  Biri  tozu,  torpağı 
yatırmaq  üçün  meydan  sulayanlar.  Bu  meydan  sulamaq 
deyildi,  meydana  su  səpmək  idi.  Digəri  gərdiş  edib,  at 
oynadıb,  söz  qoşub,  saz  çalıb:  «Ay!  mənə  qənim»  deyib 
nərə  çəkənlərin meydam.
Zarpan  keçdikcə  meydanlarm,  oyun  və  oyunçularm 
xarakteri  dəyişdi.  İndiki  uşaqlardan  hansı  oyunları  oyna-
*
dıqlarmı  soruşduqda  məktəb  proqramma  daxil  edilən  oy- 
unlardan  savayı  çox  az  oyunun  admı  saya  bilirlər.  Milli 
qəhram anlarm ,  nağıl  qəhram anlanm ızın  yerini  Şirek, 
Hörümçək adam, Benten, bizim admı bilmədiyimiz çoxları 
tutublar. Uşağm fərdi yaradıcılığı itib, oyuncaqlar millilikdən 
çıxıb, nəzarətsiz şəkildə, komputerdə yaşma uyğun olmayan 
m üxtəlif  oyunlar  oynayan,  lazım  olmayan  proqramları 
izləyən uşaqlarm fıziki, milli, mənəvi tərbiyəsində, sağlam- 
Iığmda ciddi zədələnmələr baş vermişdir.
İndi  də  meydanlar,  meydançalar  var.  Onlarm  çoxu 
bizlərə doğma deyil. Çünki bizlər onun oyunçusu olmamışıq. 
Orada el  adəti,  ağsaqqal sözü,  el  qiyməti yoxdur.  Qaydalar 
oyunçularm ixtiyarmda deyil.  Saymacası, halay-palayı, oy- 
unçuların  hər  oyun  üçün  seçdikləri,  idarə  edə  bilmədikdə 
həmən  dəyişdirdikləri  dəstəbaşılar,  oyunlar  və  meydanlar 
yoxdu.
Düşünürük ki, bu gün milli uşaq oyunlarmm müəyyən 
hissəsini bərpa etmək olar. Bunun üçün lazımi şərait mövcud- 
dur.  Bütün məktəblərimiz hər cürə meydançalara malikdir. 
İndi  kəndlərimizin  siması  tam  dəyişilmiş,  onlann  geniş
105

---

mərkəzləri vardır. Ən başlıcası isə milli-mənəvi dəyərlərimizə, 
xalq yaradıcılığına, onlarm bərpasma, qorunub saxlanmasma 
hərtərəfli  dövlət  qayğısı  mövcuddur.  Bunu  son  illərdə 
Novruz  bayramı  və  digər  el  şənlikləri  ilə  bağlı  keçirilən 
mərasimlər də sübut edir. Belə şənliklər milli-mənəvi dəyər- 
lərin,  xalq  yaradıcdığmm  canlı,  əyani  nümayişidir.  Bizlər 
isə  yaradılm ış  şəraiti  düzgün  qiym ətləndərm əklə  mili 
mədəniyyətimiz, tarixi keçmişimizlə bağlı dəyərləri dərindən 
araşdırmalı, nümayiş  etdirməli və  günün tələbiərinə uyğun 
şəkildə  qoruyub  saxlamahyıq.  Belə  düşünürəm  ki,  yazı  ilə 
çoxumuz keçmişƏj uşaqhq yaşlarmııza qayıtdıq.
Amma,  meydanla,  yurdla  bağh  bir  niskilim  də  var. 
Yazmasam,  deməsəm  olmur.  Mən  bu  niskili  1982-ci  ildə 
Sisyan  bölgəsində,  B azarçay  dərəsində,  1983-cü  ildə 
Dərələyəz elində gəzərkən, material toplayarkən gördüm.
Əlqərəz,  çox meydan gördüm bu  eİdə,  bu obada,  kimi 
soruşdumsa  kənd  meydanma  get  dedilər.  Bu  qarış-qanş 
gəzdiyim tarixi Naxçıvan bölgəsində belə idi. Bu gün içimiz 
yana-yana  gözlərimiz  önünə  gətirdiyim iz  Ağdü,  Urud, 
Ərəfsə, Şəki, Kotanh, Axta, Gömür, Kabıd, Zeytə, Ayı səsi, 
Qabaqh,  Qurtquİaq,  Mehri, Kərki  adı siyahıya sığmayacaq 
çox sayda kəndlərimİz, yurdlarımız.  Min  illər boyu cövlan 
etdiyimiz, əbəm deyib uğrunda vumşduğumuz, tozu-dumana 
qatdığımız meydanİarmuz olan bu yurdlarımızı qarı düşmən 
ahb gədəsinə verdi, gədədən ağa düzəltdi. Qorqud öyüdünü, 
«əski pambıq bez ohnaz, qan düşmən dost olmaz» deyimini, 
«türkün türkdən başqa dostu yoxdur» sözİərini unutduğumuz, 
birinə  kirvə,  digərinə  naçalnik,  yoldaş  deyib  süfrəmizin 
başmda  oturtduğumuz  üçün  başmiiza  bu  bəlalar  gəldi. 
Kəndbə-kənd  dolaşıb  gəzdiyim,  indi  yağı  düşmən  əlinə 
keçən  yurdİarı,  o  meydaniarı  andıqca yadmıa nələr  düşür.
106

---

Köı-pələrimiz  o  meydanlarda  oynamadılaı;  ağac  minib  at 
çapmadılar.  Qocalarımız  meydanlarm  ağsaqqallarma  çev- 
rilmədilər,  kəndlərin  mərkəzlərində  qoyulmuş  daş,  ağac 
oturacaqlara  yad  əİi  dəydi.  Meydan  murdarlandı!  İndi  bu 
yerlərdə şeytan meydan sulayır. Amma qoca dünya özü  də 
bir  meydandır.  Onda  çoxları  at  oynadıblar,  çox  arxalı 
köpəklər qurd basıblar. Atalar deyiblər: «Meydan boş olanda, 
tülkü  bəylik  edər».  Ey!  Yurddaşsız  yurdlar!  Yetim  qalmış 
meydanlar biz sizə qayıdacağıq!  Bunun geci, tezi var.
2 .5 . M Ü A S İ R  M Ə İ Ş Ə T  M Ü N A S İ B Ə T L Ə R İ M İ Z D Ə K İ
B Ə Z İ   M Ə S Ə L Ə L Ə R İ N   G E N E Z İ S İ N Ə   D A İ R :  
“ B İ L Q A M I S ” ,  « K İ T A B İ - D Ə D Ə   Q O R Q U D »  
D A S T A N L A R I İ L Ə   O R T A Q   C Ə H Ə T L Ə R
Biz  bir  sıra  yazılanmızda,  xüsusən  Nuh  peyğəmbər, 
Dünya tufam, Türk Ata və Naxçıvanla əlaqəli sivilizasiyalarm 
araşdırm alanm ızda  Şum er-Türk  əlaqələrinə  geniş  yer 
vermişik.  Əlimizdə  olan  dəlillər  bu  əlaqələrin  tarixiliklə 
yanaşı  müasir məişət münasibətlərimizdə,  adət və  inamlar 
sistemimizdə ciddi şəkildə qorunub saxlandığmı sübut edir. 
Tarixi  və  elmi  əhəmiyyətini  nəzərə  alaraq  onları  aynca 
oiaraq araşdırmaq qəranna gəldik. Tədqiqat zamanı tarixiliyi, 
varislik  məsələlərini  ardıcıl  olaraq  izləmək  üçün  qədim 
dövr
(“Bilqamıs” dastanı), ondan sonrakı çağ ( “Kitabi Dədə 
Qorqud” dastam) və müasir münasibətlərin qarşılaşdırmasmı 
əsas götürdük.
Tarixdə  bir  sıra  məsələlərlə  yanaşı  qədim  şumerlərin 
kimliyi  ətrafmda  da  ciddi  elmi  mübahisələr  mövcuddur. 
XIX yüzilliyin ikinci yansm a qədər bu xalq haqqmda elmdə

---

elə  bir tutarlı məlumat yox  idi.  Lakin həmin əsrin  50-ci  il- 
brindən Mesopotamiyada aparılmış geniş arxeoloji qazıntılar, 
elrm axtanşlar Miladdan çox öncə yaramnış şumer mədəniyyə- 
tini aşkara çıxardı.  Söhbət bizdən 4-6  min il  əvvəl mövcud 
olmuş  bir xalqdan  gedir.  O  xalqdan  ki,  m üxtəlif cəhətdən 
qədim türklərlə bağhhğı təkzibedihnəz faktdır. Mesopotamiya 
ərazisində aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı əldə edilmiş 
maddi  mədəniyyət  nümunələrinin  araşdırılması  genetik 
bağhhqla  əlaqəli  yeni  fıkiriər  ortaya  qoyur.  Şumerlərlə 
bağh ən böyük sensasiya  1872-ci ildə Corc Smit tərəfmdən 
Assuriyanm mərkəzi Nineviya şəhərində aparılan arxeoloji 
qazmtılar zamanı əldə edilmiş gil iövhələrdən biri üzərində 
Dünya  Tufam  ilə  bağh  kiçik  bir  mətnin  aşkar  edilməsi 
oldu.  Bir sıra dini kitablara, tarixi əsərlərə daxil olmuş Nuh 
tufam ilə bağh əfsanənin izləri görünməyə başlandı. Bu ax- 
tanşlarm   nəticəsi  olaraq  Smit  m üəyyən  etdi  ki,  tufan 
haqqmda rəvayət  qədim  şumer qəhrəmanhq  dastanmm bir 
hissəsidir.
Beləhklə,  tarixə  ilk  bitkin  əsər  bəxş  edildi  və  dastan 
dünyanm bir sıra xalqlannm dilinə tərcümə olundu.  1985-ci
%  
ş
ildə I.Vəhyev dastanm I. Dyakonovun mscaya tərcüməsindən 
Azərbaycan türkcəsinə tərcüməsini nəşr etdirdi (7). Maraqlıdır 
ki,  hələ  C.Smitdən,  dastanm  yüzlərlə  tədqiqatçılarmdan 
çox öncə Azərbaycan türkləri arasmda, xüsusən, Naxçıvanda 
Nuh tufam, Nuhun gəmisi ilə bağh rəvayətlər geniş yayılmışdır 
ki, bu da öz əksini bir su-a yazılı mənbələrdə, XX yüzillikdəki 
tədqiqat işlərində tapmışdır. Deməli, xalq soy kökü baxımm- 
dan,  genetik  cəhətdən  bağh  olduğu  rəvayəti  hələ  yazıh 
mənbə aşkar edihnəmişdən çox öncə özünün qan yaddaşmda, 
nəsildən-nəsilə ötürməklə qoruyub saxlamışdır. Bu baxımdan 
rəvayət  dünyanm  digər  xalqlarına  nisbətən  türklərlə  daha 
108

---