Azərbaycan m iLLİ elm lər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ

doğma  və  yaxındır.  Bir  faktı  qeyd  edək  ki,  son  illərdə 
Naxçıvanda, xüsusən Gəmiqaya ərazisində apanlmış hərtərəfli 
araşdırmalar  nəticəsində  Dünya  Tufanı,  Nuhun  gəmisi  ilə 
bağh  ycni  faktlar  ortaya  çıxmışdır.  Lakin  çox  təəssüflə 
qeyd ediİməlidir ki, Dünya Tufanınm tanınmış tədqiqatçılarm- 
dan  sayılan  ingihs  etnoqrafı  və  din  tarixçisi  C.C.  Frezer 
özünün  flındamental  əsəri  «Folklor  və  Vetxom  Zavete» 
kitabmda  dünyanm  ən  kiçik  xalqlarmda  tufanla  bağh  rə- 
vayətlərdən bəhs etsə də, Azərbaycan ərazisində, ümumiyyətlə, 
türk dünyasmda tufanla bağh rəvayətlərdən söhbət açmır(86).
Yuxarıdakılardan  belə  görünə  bilər  ki,  biz  şumerlərlə 
bağh  bütün  məsələlər  ətrafmda  bəhs  edəcəyik.  Əsla  yox! 
Sadəcə  olaraq  bu,  ümumi  fıkir  yaratmaq  üçündür.  Bizim 
isə başlıca məqsədimiz məişət münasibətləri, inamlar, adət- 
ənənələr baxımmda şumerlərin türklərlə, xüsusən, Azərbaycan 
türkləri ilə yaxınhğmı açıqlamaqdan ibarətdir. Araşdırmanm 
daha ehni, tutarh olması, varislik ənənələrinin necə qorunub 
saxlanmasmı  dərindən  öyrənmək  məqsədi  ilə  kökləri  çox 
qədim dövrlərlə səsləşən oğuz qəhrəmanhq dastanı «Kitabi- 
Dədə  Qorqud»dan,  həmçinin  etnoqrafİk və  folklor materi- 
allarmdan istifadə edilməklə müqayisələr aparılmışdır.
«Bilqamıs» (dastan «Gilqamış» və b. adlarla da verilir) 
dastam ilə bağh tarixi araşdırmalar onun ən azı m.ö 2100-ci 
ildə  giİ  lövhələrə  köçürüldüyünü  söyləməyə  imkan  verir. 
Lakin  dastandan  aydm  olur  ki,  BİIqamısm  Özü  başına 
gələnləri sal bir qayaya döymüşdür:
O hər sirri bilərdi, o hər şeyi görərdi.
Yeri  su basmasmdan, bizə xəbər verərdi.
Uzun yollar dolaşıb, yorulub əldən düşdü.
Başına gələnləri sal bir qayaya döydü,
Sonra hasara ahb, adım Uruk qoydu (7, s.8).

---

Yuxandakılara  əsaslanaraq  dastanın  orijinalmm  qaya 
üzərinə döyüldüyünü və lövhələrin isə üz köçürmə olduğunu 
söyləmək  olar.  Dastanm  1  lövhəsində  onun  cadugər  Sin- 
Like-Unninin  dilindən  söyləndiyi  göstərilsə  də,  əslində 
onun yaradıcısı Bilqamısdır. Dastan 12 lövhədən (müəlUflərin 
çoxusu  lövhələri  nəğmə  kimi  təqdim  edirlər),  hər  lövhəni 
bir  nəğmə  hesab  edməklə  12  nəğmədən  ibarətdir.  Uyğun 
olaraq deyək ki, «Kitabi-Dədə Qorqud»  12 boydan ibarətdir 
və boyları Dədə Qorqud düzüb qoşmuşdur. H ər iki dastanla 
tanışlıq Bilqamısla Dədə Qorqud arasmda oxşarlığm olduğunu 
sübut edir. Yuxarıdakı parçadan aydm olur ki, Bilqamıs hər 
sirri  bilərmiş.  «Kitabi-Dədə  Qorqud»un  müqəddiməsində 
yazılu': «RəsuI Əleyhissəlam zamanma yaqm Bayat boyundan 
Qorqud  ata  diyərlər,  bir  ər  qopdı.  Oğuzm,  ol  kişi  təmam 
bilicisiydi-nə diyərsə, olurdı. Gaibdən dürlü xəbər söylərdi. 
Həq-təala amn könlünə ilham edərdi...»(16,s.31)
Xatırladaq  ki,  Bilqamıs  dövründə  tək  tanrıçılıq  olma- 
dığmdan o ayn-ayrı allahlarla əİaqəyə girirdi. Hətta dastanda 
0
 yarmı Tanrı kimi təqdim edilir:
O insandır, yarıdan çoxu tanndır ancaq 
Heç kəs ona tay olmaz-onun görkəminə bax.(7, s.9) 
Bilqamısla  Dədə  Qorqudun  taleyi  arasmda  oxşarhq 
özünü  hər  ikisinin  daimi  həyat  axtarması  süjetində  də 
göstərir.
Dostu Enkidunun vəfatmdan canmı ölüm qorxusu ahnış 
Bilqamıs əbədi həyat axtarmağa başlayır. Min bir müsibətdən 
sonra gəlib Utnapiştinin yanma çatır. Ondan soruşur ki, sən 
də  əw əlcə  mənim  kimi  adam  idin.  Indi  necə  olub  əbədi 
həyat  qazaımıısan? Utnapişti  ona məsləhət  görür ki,  gərək 
altı  gündüz,  yeddi  gecə  yatmaya.  Amma  Bilqaniıs  dözə 
bilmir, onu yuxu tutur.Utnapişti arvadma deyir:

---

Adamlar yalançı olur!
O da səni aldadacaq.
Gəl ona sən çörək bişir,
Balışmın yanma qoy,
Neçə gün yatacaqdırsa,
Hər gün divarda bir xətt oy!  (7, s.93)
Deyilən  kimi  edilir.  Yeddinci  gün  təzə  çörəyin  iyi 
vxırub  Bilqamısı  oyadır. Arzusu yerinə yetməyən Bilqamıs 
geri qayıdarkən Utnapişti arvadmm xahişini və Bilqamışm 
əziyyətini  nəzərə  alaraq  gənclik  çiçəyi  haqqmda  sirri  ona 
açır:
Bu çiçək dənizin dibində 
Göyəmtək bitib boy atır,
Qızılgültək tikanhdır,
Tikanlan ələ batır.
Çiçək sənə qismət olsa,
Əgər gedib ona varsan 
Bax o gənclik çiçəyidir
Gəncliyinə qayıdarsan (7, s.96)
Bilqamıs  əziyyətlə çiçəyi tapıb geri  qayıdarkən yolda 
sərin  suya rast gəlir,  soyunub  suya  baş vurur.  Yaxmlıqdakı 
ilan  gülün  iyini  duyub  onu  oğurlayır  və  qabığmdan  çıxıb 
cavanlaşır.  Gənclikdən  və  əbədi  həyatdan  məhrum  olmuş 
Bilqamıs Uruka qayıdır.
«BiIqamıs»  dastanmda olduğu kimİ,  O.  Şaiq, V.M.Jir- 
munski, X.Koroğlu, Ə.Abid, M.Erkin və digər müəlliflərin 
topladıqları bir sıra rəvayətlərdə Dədə  Qorqudun  ölümdən 
qaçması,  onun  daimi  həyat  axtarmasından  bəhs  olunur. 
V.M.  Jirmunskinin  digər  müəlliflərə  əsaslanıb  verdiyi  rə- 
vayətlərin birindən aydm olur ki, ölümün otıu haqlayacağmı 
hiss  edən  Dədə  Qorqud  baş  götürüb  öz  doğma yurdundan
111

---

qaçır.  Haraya gedirsə, görür qəbir qazırlar.  Soruşur:  «Kimə 
qazırsmız?»  Cavab  verirlər:  «Qorquda».  Quruda  ölümün 
onu haqlayacağmı bilən Dədə Qorqud əbasmı suyun üzərinə 
atıb 7 gün yatmadan qopuz çalır. Lakin dözə bilməyib yux- 
ulayır.  Ölüm  böyük  bir  ilan  cildində  gəiib  onu  sancır  və 
Dədə  Qorqud  ölür.(58,  s.545-548).  «Bilqamıs»da  olduğu 
kimi,  Dədə  Qorqud  da  ölümdən  qaçmağa  çalışır.  Amma 
İlan onu əbədi həyatdan məhrum edir. Oxşar olaraq Sibir və 
Altay  türklərində  də  belə  bir  inam vardır ki,  İnsan  Ölərkən 
ilan onun kutun (ruhunu) oğurlayu:.^ Corc Frezerin «Folklor 
V  
Vetxom zavete» kitabmda dünyanm digər xalqlannda da 
İlanm insam  daimi  həyatdan məlırum  etməsi  inamı  vardır. 
(86, S.22).
Müqayisələrdən  görünür  ki,  baş  vermiş  qəzada  yuxu 
əsas rol oynayır. «Kitabi-Dədə Qorqud» da deyilir ki, ol za- 
manda  Oğuz  yegitlərinə  nə  qəza  gəlsə,  yuxudan  gəlirdi. 
Oğuz bəyləri 7 gün  uyuyurdu. (Bilqamıs da 7 günyatmışdı). 
«Bilqamıs» dastanmda Bilqamıs və Enkidu başlanna gələcək 
hadisələri yuxuda görürlər. Bilqamıs Humbabanı öldürməyə 
gedərkən bir neçə  dəfə  dağa çıxıb  deyir ki,  dağ,  mənə  sən 
xeyirli yuxu gətir və yatıb yuxu görür.  Burada bir tərəfdən 
türklər arasında yayılmış dağ inamı güclüdür, digər tərəfdən 
yuxu.  «Kitabi-Dədə  Qorqud»da  Salur  Qazan  Ala  dağda 
ovda olarkən uyuyur və qorxunc yuxu görür.  Ovu yarımçıq 
qoyub gəlir ki, evi yağmalanıb, əhli-əyalı əsir edilib.
Qarşılıqlı müqayisələr şumer-oğuz dastanlarımn genetik 
cəhətdən  yaxınlığm a  dəlalət  edir.  Belə  yaxm lıq  təkcə 
dastanlar və onlann qəhrəmanları baxımından deyil, məişət 
münasibətləri, inamlar baxımmdan da özünü göstərir. Genetik 
əlaqələri  araşdırmaq  məqsədi  ilə  biz hər  iki  dastandakı  bir 
su:a etnoqrafik məsələləri və Azərbaycan türklərinin müasir
112

---