Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 8,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
980
ilə davrandı, onları incitmədi, xütbə və sikkə onun adı və ləqəbiylə bəzəndi. Daşkənd, Türküstan, Bəlx, Həsare - Şadiman, Bədəxşan və başqa ətraf yerlərin sultanları elçilər göndərib, onu təbrik etdilər, şəninə mübarikbad dedilər, Baqi xanın iqtidar və cahangirliyi xəbəri ətrafa yayıldı. Baqi xan, həqiqətən də, igid və mərdanə bir cavan idi. Səltənət və padşahlıq işlərində əzmkar və bacarıqlıydı. Öz bəxtinin köməyi, hüsni-tədbiri və igidliyi sayəsində nökərlik və pənahsızlıq (yekəsəvari) dərəcəsindən uca səltənət və hökmranlıq mərtəbəsinədək yüksəldi. Nəticədə, Bəlx, Bədəxşan və Həsarı da tutaraq, öz dövlət bayraqlarını cövza bürcünədək qaldırdı, onun parlaq iqbal günəşi şüalanmağa başladı və məmləkətlərin hər yerini işıqlandırdı. Belə ki, onun şüaları barədə [bizim] yeniliklərdən bəhs edən və söz yazmaq məclisini şam kimi işıqlandıran aydın dilli qələmimiz qələcək hadisələrin bütün mütaliəçilərinə məlumat verəcəkdir.
Səadət silkinə (selk) mənsub qələm (kelk) belə yazmışdı: Xorasan səfəri zamanı, yuxarıda yazıldığı kimi, Mavərənnəhr [hadisələri] və Baqi xan əhvalatı Semnan məmləkətinə (xotte) gəlib çatdı. Buna görə də Məhəmməd İbrahim Sultanın [Mavərənnəhrə] göndərilməsi yubandı. [Əlahəzrət] oradan çıxaraq Kalpuş yoluyla müqəddəs Məşhədə rəvan oldu. Kalpuşa tabe olan Xəbas adlı yerin bir dərəsi cah-cəlal çadırları ilə dolduğu zaman şahın səhhəti (məzac-o hac) mötədillik yolundan döndü və humayun zata qızdırma üz verdi. Xəstəlik [müddəti] uzandı və şah bir ayadək yatası oldu. Məsiha* nəfəsli təbiblər (ətobbaye - Məsihadəm) müalicəyə başladılar, onu sağaltmaq üçün çox səylər etdilər, ordunun yaxşı-yaman (vəzi və şərif) bütün adamları kasıblara nəzir və sədəqələr payladılar. Adamların hər biri xoşladığı hər nəyi varsa onu hümayun şahdan ötrü təsəddiq edirdi. Nəhayət İlahinin lütfü
981
adamların halına yandı, Quranın kəraməti ilə şəfa nazil oldu 650
Allahın şəfaxanəsindən tez vaxtda kəramətli şəfa yetişdi, şah sağalmağa başladı. Dövran (zəmane) şadimanlıq bayrağını qaldırdı, adamların üzünə şadlıq qapılan açıldı. [Əlahəzrət] zəiflik əyyamını (nəqahət) orada keçirdi və tamamələ sağaldıqdan sonra oradan çıxaraq Şəqan və Curbod (?) yoluyla Əsfərayinə təşrif apardı, orada uyurmi gün qaldı, təbiblərin məsləhəti ilə imalə (tənqiye) olundu. Şahın xəstəliyi günlərində baş verən hadisələrdən biri Xudaynəzər bəyin gəlişidir. O, Mərvdən ali ordunun dayandığı Xəbasa gəlib çatdı, amma müqəddəs zatın xəstələnməsi səbəbindən bir neçə gün onun səcdəsinə yetişməklə şərəflənə bilmədi. Şahın mübarək məzacının səhhət tapmasından sonra onunla görüş səadətinə yetişərək, qələmin yuxarıda yazdığı kimi,
Mavərənnəhrdəki vəziyyəti ərz etdi. Əlahəzrət Bəlxdə baş vermiş hadisələri ondan öyrəndi, Xudaynəzər bəyin və özbəklərin söylədiklərindən məlum oldu ki, İbadulla Sultanın oğlu kimi qələmə verilən Əbdüləmin xan İbadullanın zövcəsinin səyi ilə Bəlx səltənətinə yetişmişdi. Həmin əzəmətli qadının əlində oyuncağa çevirdiyi Əbdüləmin xan Bəlxdə iqtidar bayrağı qaldırdıqdan sonra özbəklər arasında belə söz-söhbət yarandı: O qadın məcburən bu hekayəti özündən uydurmuşdur. Hər əşyanın həqiqət güzgüsü və dünyanı göstərən ayna olan aləmi bəzəyən hümayun şah belə fikirləşdi: "Bəlx özbəkləri Əbdüləmin xan haqqında deyilən sözlərə şübhə edirlər. Belə olan halda o mülkün (Bəlxin - Ş.F.) həqiqi mələkəsi İbadulla Sultanın zövcəsidir. Onun qardaşı oğlu olan İbrahim Sultanı biz əgər Bəlxə göndərsək, çətin ki, hamı ona meyl edə bilsin. Bir halda ki, onun işləri Bəlxdə öz qaydasına düşmüşdür, gərək biz var qüvvəmizlə Mavərənnəhrin fəth olunmasına çalışaq və mətləb yerinə yetmiş olsun. Yox, əgər həmin qadın öz qardaşı oğlunun tərəfini tutub, Əbdüləmin xanın dövlət qəsrinə xələl gəlməsini istəmirsə, mümkündür ki, onunla ittifaqa girib Mavərənnəhrə ləşkər çəkək və irsi məmləkəti biganələrin zəbtindən qurtaraq". Xudaynəzər bəy bu gəzəl fikri bəyəndi. Yaxşı təsadüflərdəndir ki, bu hadisənin baş verdiyi vaxt Bəlxdən xilafət aşıyanlı saraya (Şah Abbas sarayına - Ş.F.) həmin əzəmətli qadın və
650 İfadənin ərəbcə: Və tənzilu min-əl-qurani mə huva şəfaun və rahmətun li-l- aləmiə". 982
Bəlx əmir və ağsaqqalları tərəfində elçilər gələrək məktublar gətirdilər. Belə məlum oldu ki, Mavərənnəhrin Baqi xan tərəfindən istila olunduğu bu zamanda onlar öz qorxularından cahanpənah şah dərgahına yaxınlıq arzusunda olub, Məhəmməd İbrahim Sultanın gəlişini xahiş edirlər. Bunu bilən şahın aydın beyninə onların iddiaları yol tapdı və o, Məhəmməd İbrahim Sultanı "fərzənd" adlandıraraq uca "xan" ləqəbi verməklə onu izzətləndirdi və Xudaynəzər bəyin ixtiyarına tapşırdı, bəyi xanın atalığı və divanbəyisi etdi, onun Bəlxə göndərilməsinə qərar verdi, Əbdüləmin xana nəvazişlə dolu (otufətamiz) məktub yazaraq, zamanın tələbinə görə, onun da tərəfini tutub "fərzənd" adlandırdı. Şahın yazdığı inayətnamənin məzmunu belədir: Mavərənnəhr məmləkəti mərhum padşah Canı bəy xan övladının qədimdən bəri irsi yurdu və məskənidir. Hazırda onun adlı-sanlı övladından uca nejadlı Məhəmməd İbrahim [sağ] qalmışdır, və o, bizim hər ikimiz üçün izzətli fərzənd kimidir. Bizim qüdsnişan xanədanımız vəlayət və kəramət dudmanından olduğu üçün Məhəmməd İbrahim xan Allahın təqdirinə görə bu dudmana gəlmişdir. O uca nejadlı [Əbdüləmin xan] da biz hümayun nəvvaba (Şah Abbasa - Ş.F.) qarşı sədaqət və dostluq məqamındadır və bu dudmanla birlikdədir. Elə biz də yaxşılıqdan ötrü sabiq kobudluğu öz yaddaş aynamızdan silib, onlann ailəsinin (Canı bəy xan ailəsinin - Ş.F.) ehya olunması ilə məşğuluq, sizə imdad və həmrahlıq etməkdə mümkün qədər (həsəbül-məqdur) diqqət yetirib, yaxamızı bu məsələdən kənara çəkməyəcəyik. Bizim yaxşılıq etməkdən başqa mətləbimiz yoxdur. Qeyrət və mərdanəlik bunu tələb edir ki, bir-birimizlə qardaşlıq ittifaqına girərək, irsi mülkü geri qaytarmağa çalışaq, məmləkəti tutan biganələrin saxtakarlıq əllərini ata-babaların yurd və məskənlərindən uzaqlaşdıraq. [Həmçinin] Bəlxin əmirlərinə və mötəbər adamlarına da ehkam və fərmanlar sadir edildi [və belə yazıldı:]: "O silsilənin bir neçə illik duz-çörəyini unutmayıb, o vəlinemətzadələrin yolunda canınızdan keçin, biganələrə ixtiyar verməyin ki, yenidən bivəfalıq etsinlər və yedikləri duz-çörəyi unutsunlar". Məhəmməd İbrahim xan bütün Mavərənnəhr və Türküstanın öz adına yazılması barədə şahdan hümayun nişan (məktub, hökm - Ş.F.) xahiş etdi və onun xahişi qəbul olundu. Bu sətirlərin müəllifi (İsgəndər bəy Münşi - Ş.F.) ali əmrə əməl edib, münasib bir dibaçə (giriş - Ş.F.) sözü ilə hümayun nişanı yazdı, onu Yüklə 8,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|